Δημόσιος χώρος ως δημόσιος διάλογος, με αφορμή την Ομόνοια.

Πηγή φωτογραφίας: ΑΠΕ-ΜΠΕ Διαθέσιμη από https://www.skai.gr/news/greece/etsi-einai-plateia-omonoias-me-syntrivani-apo-psila

Από πέρσι παρατηρείται μια πρωτοφανής αντιμετώπιση του δημόσιου χώρου από πλευράς κρατικών φορέων. Από την άλλη,  το ευρύ κοινό φαίνεται να αποδέχεται την οποιαδήποτε αλλαγή ως καλύτερη από τη μη-αλλαγή. Είναι όμως καλύτερη;

Είναι εύλογο ότι η πλειονότητα του κόσμου δεν μπορεί να έχει γνώση της πολεοδομικής ή της αρχιτεκτονικής νομοθεσίας, ή θεωριών αστικού σχεδιασμού. Επομένως, χρειάζεται μια ανάλυση και επεξήγηση του πλαισίου που διέπει το σχεδιασμό των δημόσιων ή κοινόχρηστων χώρων.

Κοινόχρηστοι χώροι είναι: οι κοινής χρήσης ελεύθεροι χώροι, που καθορίζονται από το εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο ή έχουν τεθεί σε κοινή χρήση με οποιονδήποτε νόμιμο τρόπο [1]. Ο σχεδιασμός των κοινόχρηστων χώρων υποχρεωτικά γίνεται με την προκήρυξη αρχιτεκτονικού διαγωνισμού [2]. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στη σχετική απόφαση:

Με το διαγωνισμό μελετών επιδιώκεται ευρύτερη συμμετοχή μελετητών και η ανάπτυξη του πνεύματος της άμιλλας με στόχο την καλύτερη δυνατή επίλυση ενός συγκεκριμένου έργου από χωροταξικής, πολεοδομικής, αρχιτεκτονικής, αισθητικής, πολιτισμικής, περιβαλλοντικής, οικονομικής, λειτουργικής και κατασκευαστικής πλευράς. Οι διαγωνισμοί μελετών προκηρύσσονται υποχρεωτικά για μελέτες κάθε αξιόλογου τεχνικού έργου του δημοσίου. Αξιόλογο τεχνικό έργο θεωρείται κάθε έργο που έχει ευρύτερη κοινωνική, αρχιτεκτονική, πολεοδομική, συμβολική και περιβαλλοντική σημασία και η λειτουργία του, ο όγκος, η θέση ή άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του έχουν επίδραση στο ευρύτερο δομημένο ή φυσικό περιβάλλον […].

Και, εν μέσω άλλων, προσδιορίζει ως αξιόλογα τεχνικά έργα: τις διαμορφώσεις − αναπλάσεις ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων: σημαντικών πάρκων, αλσών και εθνικών ή δημοτικών κήπων, υπερτοπικής ή ιστορικής σημασίας πλατειών, οδών, πεζοδρόμων και παραλιακών περιοχών, περιβάλλοντος χώρου διατηρητέων μνημείων και αρχαιολογικών χώρων καθώς και ζωνών προστασίας της φύσης και του τοπίου.

Με αφορμή την πρόσφατη ανάπλαση στην πλατεία Ομόνοιας, καθώς και την εξαγγελία για μια επερχόμενη ανάπλαση του κέντρου της Αθήνας, ας κάνουμε μια ανασκόπηση στη γενικότερη επιθυμία για ανάπλαση των χώρων αυτών, και πως αυτή η επιθυμία μετουσιώθηκε κατά την τελευταία δεκαετία.

Η προηγούμενη μορφή της πλατείας Ομόνοιας προέκυψε έπειτα από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του 1998 (με διοργανώτρια αρχή την ΕΑΧΑ Α.Ε). Ωστόσο, η υλοποίηση της πρότασης παρουσίαζε σημαντικές διαφορές από τη μελέτη, έπειτα από προσχηματικές παρεμβάσεις που έγιναν το 2004 και το 2010 [3].

Η ανάπλαση του κέντρου της Αθήνας ήταν αντικείμενο και του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού “Rethink Athens” [4], ενός διαγωνισμού που απασχόλησε την Αθήνα τουλάχιστον για τρία χρόνια (2012-2014). Προκηρύχθηκε και χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση. Απευθύνονταν σε μελετητές από όλη την Ευρώπη, και είχε προβληθεί ευρέως στους δημόσιους χώρους της Αθήνας και στα ΜΜΕ.

Ο διαγωνισμός αυτός, αν και προέρχονταν από ιδιωτική πρωτοβουλία, ήταν μια τεράστια πρόσκληση σε δημόσιο διάλογο, όχι μόνο προς τους αρχιτέκτονες, αλλά και προς το ευρύ κοινό. Είχε γνωρίσει τεράστια αποδοχή, ενώ ο διάλογος για το δημόσιο χώρο ανατροφοδοτούνταν συνεχώς μέσα από τις δημόσιες εκθέσεις των προτάσεων που είχαν συμμετάσχει στο διαγωνισμό.

Το 2019 οι αρχιτέκτονες κλήθηκαν εκ νέου να συμμετέχουν σε νέο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για το κέντρο της Αθήνας, με τίτλο «Ανάπλαση του Κέντρου της Αθήνας» (με αγωνοθέτη την Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε.) [5]. Η Αθήνα τραβούσε μια γραμμή στον μέχρι τότε διάλογο, προχωρώντας εκ νέου σε πρόσκληση για δημόσιο διάλογο.

Λίγους μήνες αργότερα η Ομόνοια έκλεισε απροειδοποίητα. Ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣ) με επιστολή του [6] στο Υπουργείο Περιβάλλοντος, στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο Δήμο Αθηναίων καταγγέλλει ότι τα έργα στην Ομόνοια δεν έχουν λάβει τις απαραίτητες εγκρίσεις από το αρμόδιο Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής και από τις αρμόδιες υπηρεσίες των Υπουργείων, και ζητά από το Δήμο Αθηναίων αντίγραφο της υλοποιούμενης μελέτης, το οποίο δεν αποστάλει ποτέ στο ΣΑΔΑΣ. Ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων κλείνει την επιστολή του καταγγέλλοντας την αυθαιρεσία που εκτυλίσσονταν στην πλατεία χωρίς κανένα σχεδιασμό, χωρίς καμία αδειοδότηση και χωρίς καμία δημόσια λογοδοσία.

Ένα χρόνο μετά, τον Φεβρουάριο του 2020, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων αποστέλει νέα επιστολή [7] στο Δήμο, ανανεώνοντας την καταγγελία για αυθαιρεσία και ζητώντας εξηγήσεις. Ο Δήμος δεν απαντά ποτέ στο Σύλλογο Αρχιτεκτόνων.

Μετά την άρση του εγκλεισμού για την αντιμετώπιση του κορονοϊού γίνονται τα αποκαλυπτήρια της «Νέας Πλατείας Ομόνοιας». Μια ανάπλαση που έγινε από ιδιωτικές εταιρείες με τη χρηματοδότηση από τα παρακείμενα ξενοδοχεία. Δηλαδή μια ιδιωτική ανάπλαση ενός δημόσιου χώρου, την οποία δεν υπογράφει κανένας αρχιτέκτονας και κανένας αρμόδιος φορέας.

Ας δούμε όμως τι είναι πλατεία:
Πλατεία: ο ανοιχτός κοινόχρηστος χώρος που σχηματίζεται στο σημείο όπου τέμνονται δύο ή περισσότεροι δρόμοι , ειδικά διαμορφωμένος, ώστε να μπορεί ο κόσμος να κάθεται, να κάνει περίπατο ή να παίζουν τα παιδιά. Ετυμολογία: ουσιαστικοποιημένο θηλυκό του αρχαίου επιθέτου «πλατύς» [8].

Στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, ανάλογα με τη χρήση τους, οι χώροι διαχωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες: σε χώρους κίνησης και σε χώρους στάσης. Οι δύο αυτές κατηγορίες διέπονται από ειδοποιές διαφορές: οι χώροι κίνησης έχουν μικρό πλάτος και μεγάλο μήκος προκειμένου να προωθούν τη ροή των κινήσεων και όχι τη συγκέντρωση του κόσμου. Οι χώροι στάσης έχουν μεγάλο πλάτος και μικρότερο μήκος προκειμένου να προάγουν την συγκέντρωση του πλήθους και να ενθαρρύνουν τη στάση (π.χ. καθόμαστε να ξαποστάσουμε ή να θαυμάσουμε ένα κτίριο).

Υπάρχουν διάφορα εργαλεία στη διάθεση του αρχιτέκτονα/ πολεοδόμου προκειμένου να ενισχύσει τη χρήση ενός χώρου ως χώρου κίνησης ή ως χώρου στάσης. Για παράδειγμα αν στενέψουμε αρκετά έναν χώρο τότε τον εξαναγκάζουμε σε χώρο ροής. Αν δεν χρησιμοποιήσουμε καθόλου παγκάκια ή καθίσματα, δεν ενθαρρύνουμε τη στάση.

Αν διαθέσουμε έναν χώρο διαμέτρου 30 μέτρων για νερό και γρασίδι, δεν ενθαρρύνουμε τη στάση. Αν ο χώρος που απομένει για «πλατεία» είναι στενότερος από το πλάτος του δρόμου, και μάλιστα στενότερος από το πλάτος των παρακείμενων πεζοδρομίων, τότε μετατρέπουμε την πλατεία σε πεζοδρόμιο, δηλαδή απλώς σε χώρο στον οποίο ο πεζός εξαναγκάζεται σε κίνηση (βλέπε φωτογραφία από νέα πλατεία Ομόνοιας).

Είναι αντιληπτό πως η πρότερη χρήση της πλατείας ως πραγματική πλατεία ενοχλούσε, κι αυτό επειδή χρησιμοποιούνταν από μετανάστες. Όμως, η πλατεία έσφυζε από ζωή. Το πρόβλημά μας, λοιπόν, ήταν πως δεν θέλαμε τους μετανάστες στην Ομόνοια. Το πρόβλημά μας ήταν πως δεν θέλαμε και ναρκομανείς στην Ομόνοια. Και αποφασίσαμε να τους σπρώξουμε κάτω από το χαλί. Και οι μετανάστες και οι ναρκομανείς θα μετακινηθούν ακόμα περισσότερο στο περιθώριο. Απλά δεν θα τους βλέπουμε από τα ξενοδοχεία στην Ομόνοια.

Λίγες μέρες μετά τα αποκαλυπτήρια της πλατείας Ομόνοιας ανακοινώνεται «Ο Μεγάλος Περίπατος της Αθήνας». Άλλο ένα έργο που επιδιώκει να «αναπλάσει» το κέντρο. Κι εδώ παρουσιάζονται εικόνες εύκολης κατανάλωσης, χωρίς κανέναν αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, κανέναν αρχιτέκτονα, και το σημαντικότερο χωρίς κανέναν δημόσιο διάλογο.

Βέβαια, λίγους μήνες πιο πριν, τον Σεπτέμβρη του 2019, η πολιτεία προλαβαίνει να νομιμοποιήσει τη φίμωση του διαλόγου, κάνοντας την ακόλουθη τροποποίηση στην Απόφαση περί υποχρέωσης διεξαγωγής αρχιτεκτονικών διαγωνισμών: Εφόσον αξιόλογο τεχνικό έργο ή και η μελέτη του εντάσσονται για χρηματοδότηση σε στρατηγικές Ολοκληρωμένων Χωρικών Επενδύσεων ή Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης του ΕΣΠΑ 2014 - 2020, εξαιρείται από την υποχρέωση διενέργειας αρχιτεκτονικού διαγωνισμού [9]

Σε ελεύθερη μετάφραση: Όταν είναι να πάρουμε λεφτά ευρωπαϊκών επιχορηγήσεων, δεν μας ενδιαφέρει ούτε ο δημόσιος διάλογος, ούτε η ποιότητα του παραγόμενου χώρου, ούτε ο δημόσιος χώρος να σχεδιάζεται από τους αρμόδιους για το σχεδιασμό του.

Το έργο που συντελέστηκε στην Ομόνοια είναι ένα έγκλημα. Δημιουργεί προηγούμενο κατά του δημόσιου διαλόγου και ανοίγει το δρόμο για αυθαίρετες επεμβάσεις στο δημόσιο χώρο χωρίς κανέναν σχεδιασμό ή λογοδοσία. Τα ΜΜΕ προβάλουν εύπεπτες εικόνες μιας ανάπλασης του κέντρου με γλαστρούλες και φοίνικες, προς τέρψη ενός κόσμου που διψά για αλλαγή. Και μόλις χθες ανακοινώνεται πως η πρόσβαση με οχήματα στο κέντρο πλέον δεν θα γίνεται ελεύθερα, δημιουργώντας άλλον έναν διαχωρισμό, σε προνομιούχους και μη, διευρύνοντας την περιθωριοποίηση σε ακόμα περισσότερες πληθυσμιακές ομάδες.

Κατά κανόνα, το ιδιωτικό μας συμφέρον συντελείται μόνο όταν εκπληρώνεται το δημόσιο συμφέρον, έστω και μακροπρόθεσμα. Το δημόσιο συμφέρον μπορεί να προκύψει μόνο μέσα από το διάλογο και τη δημοκρατία. Οι εποχές όπου ο ένας αποφάσιζε για τους λίγους έχουν περάσει ανεπιστρεπτί.

Η αισθητική των δημόσιων πράξεων και του δημόσιου διαλόγου αντικατοπτρίζεται στην αισθητική του δημόσιου χώρου. Οι πράξεις αυτές ξεκινούν από τη μικροκλίμακα, όταν για παράδειγμα παρκάρουμε το αυτοκίνητό μας πάνω στο πεζοδρόμιο, αδιαφορόντας για τον πεζό, ενώ εμείς οι ίδιοι είμαστε και ο πεζός. Οι πράξεις αυτές γιγαντώνονται στα πρόσωπα των κρατικών φορέων: σήμερα σε μια αυθαίρετη πλατεία, αύριο στον αποκλεισμό του κέντρου μόνο για προνομιούχους. Ας κάνουμε ως άτομα και ως κοινωνία μια ενδοσκόπηση στις δημόσιες πράξεις μας και ας αναλογιστούμε εν τέλει ποιος δημόσιος χώρος μας αξίζει.

 
Στυλιανός Αξιωτάκης
Αρχιτέκτονας μηχ. ΕΜΠ – Αρχ. Φωτισμού MSc UCL





[1] ΦΕΚ 79 Α 2012, Νόμος 4067: Νέος Οικοδομικός Κανονισμός.

[2] ΦΕΚ 1427 Β 2011 Απόφαση 26804: Νέο πλαίσιο διενέργειας των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και γενικά των διαγωνισμών μελετών με απονομή βραβείων.

[3] Ο ρόλος των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και το χρονικό σχεδιασμού των δημόσιων πλατειών παρουσιάζονται αναλυτικά στην εργασία των Γιαννουλάτου-Δεστούνη Αγγέλικα και Ντετσάβες-Πόγκα Μικέλα:
Ο ρόλος των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών στο σχεδιασμό του Δημόσιου χώρου. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
https://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/94.14.02.pdf
Εκεί μπορεί κανείς να δει αναλυτικά και το χρονικό των αρχιτεκτονικών επεμβάσεων στην πλατεία Ομόνοιας.

[4] Rethink Athens. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από: 
http://www.rethinkathens.org/

[5] Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
http://athensanaplasis.gr/

[6]  Ανακοίνωση ΣΑΔΑΣ – ΠΕΑ σχετικά με τις εργασίες που εκτελούνται στην πλατεία Ομονοίας . [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
https://www.sadas-pea.gr/anakoinosi-sadas-pea-schetika-me-tis-ergasies-poy-ekteloyntai-stin-plateia-omonoias/

[7] Ανοιχτή επιστολή προς τον Δήμαρχο Αθηναίων με θέμα: Πλατεία Ομονοίας, «Παρέμβαση σε δημόσιο κοινόχρηστο χώρο». [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
https://www.sadas-pea.gr/anoichti-epistoli-pros-ton-dimarcho-athinaion-me-thema-plateia-omonoias-paremvasi-se-dimosio-koinochristo-choro/

[8] Μπαμπινιώτης Γ. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. 2η έκδ. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, 2002.

[9] ΦΕΚ 3537 Β 2019 Τροποποίηση της 26804/16.06.2011 απόφασης Υπουργού Π.Ε.Κ.Α. «Νέο πλαίσιο διενέργειας των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και γενικά των διαγωνισμών μελετών με απονομή βραβείων» (Β΄1427), όπως αυτή τροποποιήθηκε με την 22186/04.05.2012 απόφαση Υπουργού Π.Ε.Κ.Α. (Β’ 1494).




Για περαιτέρω ανάγνωση:

Παπαγκίκας Γ. Η μεγαλεπήβολη αντιδημοκρατικότητα της νέας Ομόνοιας. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
http://1-2.gr/2020/02/20/h-megalephvolh-antidhmokratikothta-ths-neas-omonoias/?fbclid=IwAR3af5kSVIKNkzaQC3ZehQXNJm8pQ1DqhST9fAO6TWyiCh1UCmK3K2-V6Oc

Παπαγκίκας Γ. Οι δημόσιοι χώροι εκφράζουν τη συλλογική ουτοπία. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
http://prin.gr/?p=31357&fbclid=IwAR3R3zqxrgKfNf-dA2LkoxiA92OfrmJFQr37mMioGGj4prDNtPsC_kCeMN8

Κονδύλης Π.Ν. Ο «Μεγάλος Περίπατος της Αθήνας».  [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
https://www.archetype.gr/blog/arthro/o-megalos-peripatos-tis-athinas?fbclid=IwAR317uQwsI_1Zw5Omb69tdWB5cvTGO5Ql3Pe8MFjiphQoooDYfyMfWQo4yQ

Γιαννουλάτου-Δεστούνη Α., Ντετσάβες-Πόγκα Μ. Ο ρόλος των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών στο σχεδιασμό του Δημόσιου χώρου. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
https://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/94.14.02.pdf