Κριτικός τοπικισμός: το Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου

Κείμενο και φωτογραφίες: Στυλιανός Αξιωτάκης​

Κριτικός τοπικισμός: το Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου
 
Η ταυτότητα ενός τόπου μπορεί να εκφράζεται μέσα από την αρχιτεκτονική όταν αυτή μεταφέρει τις μνήμες του. Το κίνημα του Μοντέρνου, το Διεθνές Στιλ, η κρίση της οπτικής παιδείας [i] και το ενδιαφέρον για το εύκολο κέρδος, κατά περιπτώσεις αποστασιοποίησαν τις κατασκευές των τελευταίων δεκαετιών από την τοπική ταυτότητα.

Ο κριτικός τοπικισμός, κίνημα αναγνώρισμένο στις αρχές του 1980 από θεωρητικούς όπως οι Αλέξανδρoς Τζώνης, Liane Lefaivre [ii] και Kenneth Frampton [iii], προσπαθεί να επαναφέρει την τοπική ταυτότητα στην αρχιτεκτονική. Xρησιμοποιώντας στοιχεία δανεισμένα από τις ιδιαίτερότητες του τόπου, όχι κατα την έννοια της λαϊκής αρχιτεκτονικής, αλλά με πρωτοποριακό τρόπο, προσπαθεί να αποστασιοποιήσει την αρχιτεκτονική από τις αφαιρέσεις του Μοντέρνου και τις κοινοτοπίες του Διεθνούς Στιλ. Κατά μία έννοια ο κριτικός τοπικισμός, ανοίκει στα «μετα-μοντέρνα» κινήματα, αφού έχει ως στόχο να αποδομήσει το Μοντέρνο κίνημα.

Ο κριτικός τοπικισμός, αποτελεί την τρίτη φάση εξέλιξης του κινήματος του τοπικισμού και διαδέχεται την δεύτερη φάση, αυτή του ιστορικιστικού τοπικισμού. Ο τελευταίος δανείζεται στοιχεία του εκάστοτε ιστορικού παρελθόντος και στην Ελλάδα φέρει μνήμες από τον ελληνικό νεοκλασσικισμό.

Οι αξίες του ιστορικιστικού τοπικισμού και του κριτικού τοπικισμού, βρίσκουν εφαρμογή στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Χίου, σχεδιασμένο από τους Δημήτρη Αντωνακάκη, Σουζάνα Αντωνακάκη και Ελένη Γκούση-Δεσύλλα (Atelier66) το 1965.
Όταν το κτίριο του Μουσείου πρωτοσχεδιάστηκε, η σχέση του με το περιβάλλον του και με τα γύρω κτίσματα ήταν διαφορετική από τη σημερινή [iv]. Βασικοί στόχοι του σχεδιασμού ήταν η ενσωμάτωση του κτιρίου στο περιβάλλον του, η συσχέτιση του γύρω χώρου και του εσωτερικού του κτιρίου, η δημιουργία ροής στις εσωτερικές και εξωτερικές κινήσεις και μια σχετική απλότητα στο σύστημα κατασκευής [v].

Το κτίριο είναι οργανικά σχεδιασμένο σε μια κάτοψη ανοιχτή, ώστε να μπορεί το κτίριο να επεκταθεί μελλοντικά. Το κτιριολογικό πρόγραμμα του μουσείου περιλλαμβάνει τέσσερις εκθεσιακούς χώρους που ανταποκρίνονται σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, χώρο περιοδικών εκθέσεων, εργαστήρια, γραφείο εφόρου, χώρο επιστάτη καθώς και αποθηκευτικούς χώρους. Όλοι οι χώροι εντάσσονται σε κάναβο με διαστάσεις 14 επι 14 μέτρα [vi].

Το Α.Μ.Χ. είναι από το πρώτα έργα τους στο οποίο εκφράζονται δομές οργάνωσης, χαρακτηριστικές του ιστορικού τοπικισμού: ο κάναβος και η διευθέτηση των χώρων μέσα από την πορεία, (τις κινήσεις), δηλαδή στοιχεία που αναφέρονται στον ελληνικό νεοκλασικισμό [vii]. Εδώ ο κάναβος μετουσιώνεται σε μία οργάνωση χρήσεων από ζώνες που δε διστάζει να ακολουθήσει την τοπική γεωγραφία του οικοπέδου.

Ο κριτικός τοπικισμός εδώ βρίσκει εφαρμογή στη χρήση των υλικών, στις μεδόθους δόμησης και στην χωροταξική οργάνωση του χώρου, και εντάσσεται σε ένα κοινωνικό πλαίσιο που ασκεί κριτική απέναντι στο μοντέρνο. Παρόλο που οι μορφές χαρακτηρίζονται από έντονη αφαίρεση (κάτι που παραπέμπει στις αρχές του μοντέρνου), το τοπικό στοιχείο είναι έντονα ορατό. Η εκτεταμένη χρήση τοπικών υλικών, όπως η πέτρα από τα Θυμιανά και οι τοπικοί γρανίτες, αλλά και η εφαρμογή τοπικών τεχνικών, όπως τα βοτσαλωτά και τα μωσαϊκά, αποτελούν στοιχεία που ενισχύουν την τοπική αρχιτεκτονική οπτική μνήμη και παράλληλα πραγματεύονται κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα, όπως η αξιοποίηση τοπικού ανθρώπινου δυναμικού και η ενίσχυση της τοπικής οικονομίας, αξίες που ο μοντερνισμός είχε ξεχάσει.

Η οργάνωση του χώρου έχει άμεσες αναφορές στην αρχιτεκτονική της περιοχής του Κάμπου της Χίου. Τα ίδια στοιχεία που απαντώνται στην τυπική οργάνωση της κατοικίας του Κάμπου τα συναντά κανείς και στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Αυτό είναι φανερό από την είσοδο κιόλας. Οι ψηλοί μαντρότοιχοι του περιβολιού αντιπαρατίθενται στις λιθοδομές του Μουσείου. Αρθρωτά πλατώματα με σύγχρονα αφαιρετικά βοτσαλωτά γύρω από τα οποία οργανώνονται οι χώροι, και στα οποία καταλήγουν επιβλητικές κλίμακες. Πολλοί ανεξάρτητοι πρισματικοί όγκοι, σχεδόν κυβοειδείς, στη μία περίπτωση περιλαμβάνουν το αρχοντικό, το παράσπιτο κλπ, ενώ στην άλλη αποτελούν τους κύριους χώρους του Μουσείου. Η χρήση του ανεπίχριστου σκυροδέματος γίνεται με πρόθεση τον τονισμό του συστήματος αυτού και την ανάδειξη του κανάβου.

Το 1980 το κτίριο του μουσείου ξεκίνησε να αντιμετωπίζει στατικά προβλήματα λόγω διέλευσης υδάτων από το υπέδαφος, με αποτέλεσμα το 1987 να ανασταλεί η λειτουργία του μέχρι την αποκατάσταση του ζητήματος και την επαναλειτουργία του το 1999 [viii].

Σήμερα, κάποια από τα στοιχεία των αρχικών αρχιτεκτονικών προθέσεων έχουν αλλοιωθεί. Το σκυρόδεμα έχει επιχριστεί με λευκό χρώμα, το οποίο σταδιακά αποφλοιώνεται. Τα ανοίγματα με τα ξύλινα κουφώματα έχουν επενδυθεί με σιδερένια κάγκελα βαμμένα λευκά, τα οποία έχουν διαβρωθεί από οξείδωση και μεταβάλλουν την αντίληψη των κουφωμάτων, τόσο ως προς την υλικότητα και το χρώμα όσο ώς προς τη μορφή και την κλίμακα. Τα κιγκλιδώματα πάνω από τα πέτρινα στηθαία, καθώς και μερικά άλλα ένθετα στοιχεία, όπως φωτιστικά σώματα, αγωγοί και καλωδιώσεις αλλοιώνουν την οπτική καθαρότητα των επιφανειών και των όγκων.

Στυλιανός Αξιωτάκης
Αρχιτέκτων Μηχ. ΕΜΠ - Αρχ. Φωτισμού MSc UCL



[i] Η οπτική παιδεία έχει να κάνει με την ανάπτυξη της αισθητικής αντίληψης και συνείδησης σχετικά με θέματα που αφορούν το οπτικό περιβάλλον ενός ανθρώπου.
[ii] Τζώνης Α, Lefaivre L. Ο κάναβος και η πορεία. Μια εισαγωγή στο έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη, και μερικές προκαταρκτικές σκέψεις γύρω από την ιστορία της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής κουλτούρας. Αρχιτεκτονικά θέματα. 1981/15: (164-178).
[iii] Frampton K. Prospects for a critical regionalism. Perspecta. 1983/20: (147-162)
[iv] The Archaeological Museum of Chios. Atelier 66. [Αναφορά 20 Απριλίου 2011] Διαθέσιμο από http://www.a66architects.com/
[v] Frampton K. et al. Atelier 66: the architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis. New York: Rizzoli International Publications, 1985.
[vi] Frampton et al. op. cit.
[vii] Τζώνης, op. cit.
[viii] Αρχοντίδου-Αργύρη Α. Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου- Ιστορικό. Οδυσσεύς. 2007. [Αναφορά 20 Απριλίου 2011] Διαθέσιμο από http://odysseus.culture.gr