Ο "τόπος" μου

Προσωπικά θεωρώ τον τόπο ως τη βάση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και ως στοιχείο ποιητικής έμπνευσης - με την έννοια του ποιείν. Οι αρχιτεκτονικές παραδόσεις πηγάζουν από τον τόπο. Εκδηλώνονται είτε ως μορφές που προσπαθούν να αναπαράγουν το περιβάλλον [1] και που ενυπάρχουν στο τοπικό συλλογικό ασυνείδητο, είτε ως μέθοδοι δόμησης που προκύπτουν από τα τοπικά υλικά και εργαλεία που τυχαίνει να είναι διαθέσιμα στον άνθρωπο (π.χ. πέτρες, δέντρα ή χώμα). Όμως τι είναι τόπος;

Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε τον δικό μας ορισμό [2] για τον τόπο, και θα τον αναλύσουμε προκειμένου να δείξουμε γιατί ο τόπος είναι τόσο σημαντικός για την αρχιτεκτονική.

Τόπος είναι το δεδομένο περιβάλλον του ανθρώπου, το οποίο ο άνθρωπος επηρεάζει προκειμένου ο ίδιος να εξελιχθεί.

Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, ο τόπος ορίζεται με σημείο αναφοράς τον άνθρωπο, ως «περιβάλλον του ανθρώπου». Εδώ η λέξη περιβάλλον χρησιμοποιείται με την ετυμολογική της έννοια ως αυτό που περιβάλλει. Είναι, δηλαδή, οτιδήποτε περιβάλλει τον άνθρωπο [3]. Ως εκ τούτου, ο τόπος ξεκινά από τον άνθρωπο και τελειώνει εκεί που σταματά η επιρροή του ανθρώπου.

Ο τόπος ως «περιβάλλον» αποτελείται από δύο συνιστώσες: το φυσικό περιβάλλον, που είναι οτιδήποτε αποκτά τη μορφή του από τη φύση, και το ανθρωπογενές περιβάλλον [4], που περιλαμβάνει οτιδήποτε δεν αποκτά τη μορφή του από τη φύση αλλά από την ανθρώπινη επιρροή.

Τέλος, ο τόπος είναι «δεδομένο» περιβάλλον, ως περιβάλλον που δίδεται από μία γενιά ανθρώπων στην επόμενη. Δίδεται ως κληροδότημα, και ως τέτοιο ο άνθρωπος το θεωρεί κτήμα του (λ.χ. λέμε «ο τόπος μου»). Ως κληροδότημα φέρει όλη την πληροφορία που του έχει μεταβιβάσει ο άνθρωπος. Έτσι, ο τόπος φέρει όλες τις επιρροές των ανθρώπων από γενιά σε γενιά, όπως το γονιδίωμα. Είναι κατ’ επέκταση μια εγγραφή πληροφορίας (datum = δεδομένο).

Ας δούμε τώρα πως σχετίζεται ο παραπάνω ορισμός με σημασιολογικούς και τοπολογικούς ορισμούς.

Σημασιολογικοί ορισμοί για τον τόπο:

• μέρος, χώρος [5]
• τοποθεσία, μέρος, περιοχή [6]

Αυτοί οι ορισμοί αποτυγχάνουν [7] να οριοθετήσουν τον τόπο ή να του προσδώσουν ειδοποιητικά χαρακτηριστικά.

Τοπολογικοί ορισμοί για τον τόπο:

• σύνολο σημείων του επιπέδου ή του χώρου με μια κοινή ιδιότητα [8]
• (γεωμετρικός τόπος) το σύνολο των σημείων που έχουν ορισμένη κοινή ιδιότητα και συνήθως ανήκουν σε μια ευθεία, γραμμή ή επιφάνεια [9]

Παραδόξως, οι παραπάνω μαθηματικοί ορισμοί αποδίδουν με πιο σαφή τρόπο τα χαρακτηριστικά του χώρου, προσθέτοντας την ειδοποιό «κοινή ιδιότητα». Αυτή, στην περίπτωση του ορισμού μας, είναι το σημείο έναρξης (ο άνθρωπος) και τα όρια (τα όρια της ανθρώπινης επιρροής). Με άλλα λόγια η ειδοποιός κοινή ιδιότητα του χώρου, η οποία τον καθιστά τόπο, είναι η υπακοή στην ανθρώπινη επιρροή.

Ο τόπος, με την ιδιότητα του να υπακούει στην ανθρώπινη επιρροή, λειτουργεί ως γονιδίωμα: ο άνθρωπος, με την επιρροή που του ασκεί, κωδικοποιεί, αποθηκεύει και ανακτά δεδομένα (data) ως πληροφορίες. Η σύνθετη αυτή λειτουργία, στην οποία ο τόπος και ο άνθρωπος συνεργούν, ονομάζεται μνήμη.

Η μνήμη, ωστόσο, αποτελεί μηχανισμό της εξέλιξης των ειδών [10]. Έτσι, μέσω της μνήμης, από πεδίο επιρροής του ανθρώπου [11], ο τόπος αναβαθμίζεται σε εργαλείο της διαδικασίας της εξέλιξης του ανθρώπου.

Ως εξελικτικό εργαλείο ο τόπος διαμορφώνει την αρχιτεκτονική. Ο τόπος διαθέτει στον άνθρωπο τα μέσα: πέτρες στα νησιά του Νότιου Αιγαίου, δέντρα στον Καναδά, άμμο στην έρημο. Ο άνθρωπος θα χρησιμοποιήσει τα εκάστοτε διαθέσιμα μέσα για να δημιουργήσει την αρχιτεκτονική. Όμως τα διαθέσιμα μέσα, πέρα από την υλική τους υπόσταση, θα υπαγορεύσουν στον άνθρωπο και τους τρόπους δόμησης και συνεκδοχικά και τις μορφές. Για παράδειγμα, οι πέτρες γεφυρώνουν ανοίγματα με εκφορικό σύστημα ή με τόξα, τα ξύλα από τα δέντρα γεφυρώνουν ανοίγματα με το σύστημα της «δοκού επί στύλων», κλπ. Έτσι, ο τόπος καθοδηγεί τη διαμόρφωση των εκάστοτε αρχιτεκτονικών παραδόσεων.

Με τον τρόπο αυτό η αρχιτεκτονική είναι το αποτέλεσμα της εξέλιξης του ανθρώπου, όπως η εξέλιξη αυτή αποτυπώνεται στο χώρο, μέσα από τη συνέργεια ανθρώπου και τόπου [12]. Η δυνατότητα ανάγνωσης αυτής της συνέργειας πάνω σε ένα αρχιτεκτονικό έργο είναι η ίδια η πεμπτουσία της αρχιτεκτονικής.
 
Στυλιανός Αξιωτάκης
Αρχιτέκτονας μηχ. ΕΜΠ – Αρχ. Φωτισμού MSc UCL
 
​


[1] Θα ορίσουμε παρακάτω το περιβάλλον με βάση την ετυμολογική του έννοια, την οποία θα υιοθετήσουμε σε όλο το κείμενο.
[2] Για τον ορισμό μας δεν θα βασιστούμε σε σημασιολογικούς ή τοπολογικούς ορισμούς, ωστόσο, θα δούμε πως μπορεί να συνδεθεί με αυτούς.
[3] Όπου αναφέρεται ο άνθρωπος, εννοείται ο άνθρωπος ως μονάδα ή ο άνθρωπος ως μέρος ενός συνόλου, για παράδειγμα μια κοινότητα ή ένας λαός.
[4] Το ανθρωπογενές περιβάλλον περιλαμβάνει το δομημένο περιβάλλον και το πολιτιστικό περιβάλλον.
[5] Τόπος. Wiktionary [Αναφορά 28 Δεκεμβρίου 2019] Διαθέσιμο από https://el.wiktionary.org/wiki/τόπος
[6] Μπαμπινιώτης Γ. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. 2η έκδ. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, 2002.
[7] Μάλιστα η απόδοση ως «τοποθεσία» είναι αυτοαναφορική, και άρα δεν μπορεί να ορίσει επαρκώς τον τόπο.
[8] Wiktionary, op. cit.
[9] Μπαμπινιώτης, op. cit.
[10] Το είδος της μνήμης που καταγράφεται στο γενετικό υλικό και αναπαριστά το καταγεγραμμένο ιστορικό των προσαρμοστικών αλλαγών σε ένα είδος ονομάζεται γενετική μνήμη, και είναι χαρακτηριστικό της εξέλιξης των ειδών.
[11] ή πεδίο δράσης του ανθρώπου.
[12] Ακούσια εδώ δίνουμε έναν ατελή ορισμό της αρχιτεκτονικής ετεροπροσδιοριζόμενης από τον τόπο και τον άνθρωπο. Αν ο τόπος μπορεί να ορίσει την αρχιτεκτονική, γίνεται ορατή και η αξία του για την ίδια την αρχιτεκτονική.