Προσωπικά θεωρώ τον τόπο ως τη βάση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και ως στοιχείο ποιητικής έμπνευσης - με την έννοια του ποιείν. Οι αρχιτεκτονικές παραδόσεις πηγάζουν από τον τόπο. Εκδηλώνονται είτε ως μορφές που προσπαθούν να αναπαράγουν το περιβάλλον [1] και που ενυπάρχουν στο τοπικό συλλογικό ασυνείδητο, είτε ως μέθοδοι δόμησης που προκύπτουν από τα τοπικά υλικά και εργαλεία που τυχαίνει να είναι διαθέσιμα στον άνθρωπο (π.χ. πέτρες, δέντρα ή χώμα). Όμως τι είναι τόπος;

Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε τον δικό μας ορισμό [2] για τον τόπο, και θα τον αναλύσουμε προκειμένου να δείξουμε γιατί ο τόπος είναι τόσο σημαντικός για την αρχιτεκτονική.

Τόπος είναι το δεδομένο περιβάλλον του ανθρώπου, το οποίο ο άνθρωπος επηρεάζει προκειμένου ο ίδιος να εξελιχθεί.

Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, ο τόπος ορίζεται με σημείο αναφοράς τον άνθρωπο, ως «περιβάλλον του ανθρώπου». Εδώ η λέξη περιβάλλον χρησιμοποιείται με την ετυμολογική της έννοια ως αυτό που περιβάλλει. Είναι, δηλαδή, οτιδήποτε περιβάλλει τον άνθρωπο [3]. Ως εκ τούτου, ο τόπος ξεκινά από τον άνθρωπο και τελειώνει εκεί που σταματά η επιρροή του ανθρώπου.

Ο τόπος ως «περιβάλλον» αποτελείται από δύο συνιστώσες: το φυσικό περιβάλλον, που είναι οτιδήποτε αποκτά τη μορφή του από τη φύση, και το ανθρωπογενές περιβάλλον [4], που περιλαμβάνει οτιδήποτε δεν αποκτά τη μορφή του από τη φύση αλλά από την ανθρώπινη επιρροή.

Τέλος, ο τόπος είναι «δεδομένο» περιβάλλον, ως περιβάλλον που δίδεται από μία γενιά ανθρώπων στην επόμενη. Δίδεται ως κληροδότημα, και ως τέτοιο ο άνθρωπος το θεωρεί κτήμα του (λ.χ. λέμε «ο τόπος μου»). Ως κληροδότημα φέρει όλη την πληροφορία που του έχει μεταβιβάσει ο άνθρωπος. Έτσι, ο τόπος φέρει όλες τις επιρροές των ανθρώπων από γενιά σε γενιά, όπως το γονιδίωμα. Είναι κατ’ επέκταση μια εγγραφή πληροφορίας (datum = δεδομένο).

Ας δούμε τώρα πως σχετίζεται ο παραπάνω ορισμός με σημασιολογικούς και τοπολογικούς ορισμούς.

Σημασιολογικοί ορισμοί για τον τόπο:

• μέρος, χώρος [5]
• τοποθεσία, μέρος, περιοχή [6]

Αυτοί οι ορισμοί αποτυγχάνουν [7] να οριοθετήσουν τον τόπο ή να του προσδώσουν ειδοποιητικά χαρακτηριστικά.

Τοπολογικοί ορισμοί για τον τόπο:

• σύνολο σημείων του επιπέδου ή του χώρου με μια κοινή ιδιότητα [8]
• (γεωμετρικός τόπος) το σύνολο των σημείων που έχουν ορισμένη κοινή ιδιότητα και συνήθως ανήκουν σε μια ευθεία, γραμμή ή επιφάνεια [9]

Παραδόξως, οι παραπάνω μαθηματικοί ορισμοί αποδίδουν με πιο σαφή τρόπο τα χαρακτηριστικά του χώρου, προσθέτοντας την ειδοποιό «κοινή ιδιότητα». Αυτή, στην περίπτωση του ορισμού μας, είναι το σημείο έναρξης (ο άνθρωπος) και τα όρια (τα όρια της ανθρώπινης επιρροής). Με άλλα λόγια η ειδοποιός κοινή ιδιότητα του χώρου, η οποία τον καθιστά τόπο, είναι η υπακοή στην ανθρώπινη επιρροή.

Ο τόπος, με την ιδιότητα του να υπακούει στην ανθρώπινη επιρροή, λειτουργεί ως γονιδίωμα: ο άνθρωπος, με την επιρροή που του ασκεί, κωδικοποιεί, αποθηκεύει και ανακτά δεδομένα (data) ως πληροφορίες. Η σύνθετη αυτή λειτουργία, στην οποία ο τόπος και ο άνθρωπος συνεργούν, ονομάζεται μνήμη.

Η μνήμη, ωστόσο, αποτελεί μηχανισμό της εξέλιξης των ειδών [10]. Έτσι, μέσω της μνήμης, από πεδίο επιρροής του ανθρώπου [11], ο τόπος αναβαθμίζεται σε εργαλείο της διαδικασίας της εξέλιξης του ανθρώπου.

Ως εξελικτικό εργαλείο ο τόπος διαμορφώνει την αρχιτεκτονική. Ο τόπος διαθέτει στον άνθρωπο τα μέσα: πέτρες στα νησιά του Νότιου Αιγαίου, δέντρα στον Καναδά, άμμο στην έρημο. Ο άνθρωπος θα χρησιμοποιήσει τα εκάστοτε διαθέσιμα μέσα για να δημιουργήσει την αρχιτεκτονική. Όμως τα διαθέσιμα μέσα, πέρα από την υλική τους υπόσταση, θα υπαγορεύσουν στον άνθρωπο και τους τρόπους δόμησης και συνεκδοχικά και τις μορφές. Για παράδειγμα, οι πέτρες γεφυρώνουν ανοίγματα με εκφορικό σύστημα ή με τόξα, τα ξύλα από τα δέντρα γεφυρώνουν ανοίγματα με το σύστημα της «δοκού επί στύλων», κλπ. Έτσι, ο τόπος καθοδηγεί τη διαμόρφωση των εκάστοτε αρχιτεκτονικών παραδόσεων.

Με τον τρόπο αυτό η αρχιτεκτονική είναι το αποτέλεσμα της εξέλιξης του ανθρώπου, όπως η εξέλιξη αυτή αποτυπώνεται στο χώρο, μέσα από τη συνέργεια ανθρώπου και τόπου [12]. Η δυνατότητα ανάγνωσης αυτής της συνέργειας πάνω σε ένα αρχιτεκτονικό έργο είναι η ίδια η πεμπτουσία της αρχιτεκτονικής.
 
Στυλιανός Αξιωτάκης
Αρχιτέκτονας μηχ. ΕΜΠ – Αρχ. Φωτισμού MSc UCL
 
​


[1] Θα ορίσουμε παρακάτω το περιβάλλον με βάση την ετυμολογική του έννοια, την οποία θα υιοθετήσουμε σε όλο το κείμενο.
[2] Για τον ορισμό μας δεν θα βασιστούμε σε σημασιολογικούς ή τοπολογικούς ορισμούς, ωστόσο, θα δούμε πως μπορεί να συνδεθεί με αυτούς.
[3] Όπου αναφέρεται ο άνθρωπος, εννοείται ο άνθρωπος ως μονάδα ή ο άνθρωπος ως μέρος ενός συνόλου, για παράδειγμα μια κοινότητα ή ένας λαός.
[4] Το ανθρωπογενές περιβάλλον περιλαμβάνει το δομημένο περιβάλλον και το πολιτιστικό περιβάλλον.
[5] Τόπος. Wiktionary [Αναφορά 28 Δεκεμβρίου 2019] Διαθέσιμο από https://el.wiktionary.org/wiki/τόπος
[6] Μπαμπινιώτης Γ. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. 2η έκδ. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, 2002.
[7] Μάλιστα η απόδοση ως «τοποθεσία» είναι αυτοαναφορική, και άρα δεν μπορεί να ορίσει επαρκώς τον τόπο.
[8] Wiktionary, op. cit.
[9] Μπαμπινιώτης, op. cit.
[10] Το είδος της μνήμης που καταγράφεται στο γενετικό υλικό και αναπαριστά το καταγεγραμμένο ιστορικό των προσαρμοστικών αλλαγών σε ένα είδος ονομάζεται γενετική μνήμη, και είναι χαρακτηριστικό της εξέλιξης των ειδών.
[11] ή πεδίο δράσης του ανθρώπου.
[12] Ακούσια εδώ δίνουμε έναν ατελή ορισμό της αρχιτεκτονικής ετεροπροσδιοριζόμενης από τον τόπο και τον άνθρωπο. Αν ο τόπος μπορεί να ορίσει την αρχιτεκτονική, γίνεται ορατή και η αξία του για την ίδια την αρχιτεκτονική.

​Σκαλισμένοι σε ένα σκληρό βραχο στην άκρη ενός λόφου, οι ναοί του Αμπού Σιμπέλ στην Αίγυπτο χτίστηκαν πάνω από 3.000 χρόνια πριν, για να τιμήσουν τον Φαραώ Ραμσή ΙΙ και τη βασίλισσα  Νεφερτάρι[1]. Οι ναοί του Αμπού Σιμπέλ αποτελούν Μνημείο Παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO και η επισήμως ονομάζονται «Τα Μνημεία της Νουβίας από το Αμπού Σίμπελ ως το νησί Φίλαι»[2].

Οι ναοί έστεκαν εκεί μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα, όταν η αιγυπτιακή κυβέρνηση υπό τον στρατηγό Γκαμάλ Αμπντελ Νάσερ, σχεδίασε να κατασκευάσει το φράγμα του Ασουάν[3] για τον έλεγχο των ετήσιων πλημμυρών του Νείλου και για την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας. Το φράγμα ήταν ένα γιγαντιαίο έργο, που άλλαξε το πρόσωπο της Γης, αφού δημιούργησε τη λίμνη Νάσερ, μήκους 550 χλμ. μια από τις μεγαλύτερες τεχνητές λίμνες του κόσμου. Στο έργο βοήθησε η Ε.Σ.Σ.Δ. και η Μεγάλη Βρετανία και χρειάστηκαν 10 χρόνια και 1 δισεκατομμύριο δολάρια για να αποπερατωθεί.

Η κατασκευή του φράγματος όμως, θα βύθιζε στη λίμνη Νάσερ πολλούς αρχαιολογικούς χώρους. Η UNESCO αποφάσισε να διασώσει όσους αρχαιολογικούς χώρους μπορούσε μεταφέροντάς τους σε νέα θέση. Οι ναοί του Αμπού Σιμπέλ ήταν μέρος των χώρων που διασώθηκαν, αφού αποσυναρμολογήθηκαν και ανακατασκευάστηκαν σε νέα θέση, 65 μέτρα ψηλότερα και 200 μέτρα μακριά από το ποτάμι, πάνω σε έναν τεχνητό λόφο. Οι εργασίες μεταφοράς ξεκίνησαν το 1964 και τελείωσαν το 1980, διασώζοντας 18 κτίρια και κοστίζοντας 40 εκατομμύρια δολάρια. Με την ευκαιρία της διάσωσης των ναών ιδρύθηκε και το Ίδρυμα Μελέτης της τέχνης στην αρχαία Αίγυπτο[4]. Τα μνημεία του Αμπού Σιμπέλ δεν είναι τα μόνα που έχουν μεταφερθεί σε νέες θέσεις, αποτελούν όμως ισχυρό παράδειγμα της πρακτικής της μεταφοράς μνημείων.

Οι εργασίες του μετρό Θεσσαλονίκης και η απόσπαση και επανατοποθέτηση αρχαιοτήτων για τη διευκόλυνση του σταθμού Βενιζέλου, έχουν εγείρει έντονο ενδιαφέρον και διχασμό. Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) ενέκρινε την απόσπαση και επανατοποθέτηση των αρχαιοτήτων με μεγάλη πλειοψηφία, προκαλώντας αντιδράσεις αρχαιολόγων και άλλων επιστημόνων. Αυτοί επισημαίνουν ότι αυτή η λύση παραβιάζει την αρχαιολογική νομοθεσία, ενώ υπάρχει τεχνική λύση κατασκευής του σταθμού με in situ ανάδειξη των αρχαίων, και αμφισβητούν ότι θα υπάρξει ουσιαστική επανατοποθέτηση, χρησιμοποιώντας παραδείγματα από παρόμοιες περιπτώσεις.[5]

Η πεποίθηση ότι τα πολιτιστικά αγαθά και τα ιστορικά μνημεία πρέπει να προστατεύονται και να διατηρούνται ανεξάρτητα από τη χρηστική τους αξία, δεν είναι πολύ παλιά. Στην αρχαία Ελλάδα, για παράδειγμα, πέρα από περιπτώσεις θρησκευτικού σεβασμού, η ζωή δεν υποχωρούσε μπροστά στο θαυμασμό για το παλιό.[6] Η σημερινή ιδεολογία για τη συντήρηση των πολιτιστικών αξιών και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς βασίζεται στις ιδέες και τις πολιτισμικές αλλαγές που ξεκινούν από τον 19ο αιώνα, όταν ξεκινά μια στροφή προς το παρελθόν που συνδυάζεται με την αγάπη προς τη γνώση, όταν ο ευρωπαϊκός πολιτισμός αισθάνθηκε την ανάγκη να ξαναβρεί τις ρίζες του[7].

Σήμερα η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς προβάλει τον συνεχή αγώνα ανάμεσα σε δύο κοινωνικά αγαθά: τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και τη βελτίωση της ποιότητας της καθημερινής ζωής[8]. Η θεώρηση της αξίας κάθε μνημείου γίνεται κάτω από τέσσερις παράγοντες: το μνημείο ως πηγή πληροφοριών, το μνημείο ως έργο τέχνης, το μνημείο ως αντικείμενο χρήσης, και το μνημείο ως στοιχείο του δομημένου περιβάλλοντος.

Είναι επόμενο μια κοινωνία χωρίς πηγές πληροφόρησης για το παρελθόν της, χωρίς ιστορία, να μην μπορεί να μάθει. Μια κοινωνία χωρίς γνώση του παρελθόντος είναι καταδικασμένη να επαναλάβει τα λάθη της. Όμως, μια κοινωνία που αρνείται να ζήσει το παρόν της προκειμένου να ζήσει το παρελθόν της, έχει τον κίνδυνο να μην μπορέσει να δημιουργήσει παρελθόν για να βρουν οι επόμενες γενιές.

Ας μην αφήσουμε, λοιπόν, το παρελθόν να γίνει τροχοπέδη για το μέλλον, αλλά ας το αξιοποιήσουμε σεβόμενοι και το δικό μας παρόν.

Στυλιανός Αξιωτάκης
Αρχιτέκτων μηχ. ΕΜΠ - Αρχ. Φωτισμού MSc UCL




[1] Rescuing Rameses II, How to relocate Ancient Egyptian temples, by Amanda Uren. Mashable [Αναφορά 22/12/2019] Διαθέσιμο από https://mashable.com/2015/05/26/abu-simbel-relocation
[2] Nubian Monuments from Abu Simbel to Philae, UNESCO [Αναφορά 22/12/2019] Διαθέσιμο από https://whc.unesco.org/en/list/88
[3] Aswan High Dam
[4] Αμπού Σίμπελ. Wikipedia [ Αναφορά 22/12/2019] Διαθέσιμο από https://el.wikipedia.org/wiki/Αμπού_Σίμπελ
[5] Εγκρίθηκε η μεταφορά των αρχαίων από το Μετρό Θεσσαλονίκης μετά από πρόταση της «Αττικό Μετρό» 902.gr [Αναφορά 22/12/2019] Διαθέσιμο από https://www.902.gr/eidisi/politiki/210368/egkrithike-i-metafora-ton-arhaion-apo-metro-thessalonikis-meta-apo-protasi
[6] Μπούρας Χ. Σημειώσεις του μαθήματος Αποκαταστάσεως των μνημείων Ι. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.
[7] Μπούρας, op. cit.
[8] Μπούρας, op. cit.

Κείμενο και φωτογραφίες: Στυλιανός Αξιωτάκης​

Κριτικός τοπικισμός: το Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου
 
Η ταυτότητα ενός τόπου μπορεί να εκφράζεται μέσα από την αρχιτεκτονική όταν αυτή μεταφέρει τις μνήμες του. Το κίνημα του Μοντέρνου, το Διεθνές Στιλ, η κρίση της οπτικής παιδείας [i] και το ενδιαφέρον για το εύκολο κέρδος, κατά περιπτώσεις αποστασιοποίησαν τις κατασκευές των τελευταίων δεκαετιών από την τοπική ταυτότητα.

Ο κριτικός τοπικισμός, κίνημα αναγνώρισμένο στις αρχές του 1980 από θεωρητικούς όπως οι Αλέξανδρoς Τζώνης, Liane Lefaivre [ii] και Kenneth Frampton [iii], προσπαθεί να επαναφέρει την τοπική ταυτότητα στην αρχιτεκτονική. Xρησιμοποιώντας στοιχεία δανεισμένα από τις ιδιαίτερότητες του τόπου, όχι κατα την έννοια της λαϊκής αρχιτεκτονικής, αλλά με πρωτοποριακό τρόπο, προσπαθεί να αποστασιοποιήσει την αρχιτεκτονική από τις αφαιρέσεις του Μοντέρνου και τις κοινοτοπίες του Διεθνούς Στιλ. Κατά μία έννοια ο κριτικός τοπικισμός, ανοίκει στα «μετα-μοντέρνα» κινήματα, αφού έχει ως στόχο να αποδομήσει το Μοντέρνο κίνημα.

Ο κριτικός τοπικισμός, αποτελεί την τρίτη φάση εξέλιξης του κινήματος του τοπικισμού και διαδέχεται την δεύτερη φάση, αυτή του ιστορικιστικού τοπικισμού. Ο τελευταίος δανείζεται στοιχεία του εκάστοτε ιστορικού παρελθόντος και στην Ελλάδα φέρει μνήμες από τον ελληνικό νεοκλασσικισμό.

Οι αξίες του ιστορικιστικού τοπικισμού και του κριτικού τοπικισμού, βρίσκουν εφαρμογή στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Χίου, σχεδιασμένο από τους Δημήτρη Αντωνακάκη, Σουζάνα Αντωνακάκη και Ελένη Γκούση-Δεσύλλα (Atelier66) το 1965.
Όταν το κτίριο του Μουσείου πρωτοσχεδιάστηκε, η σχέση του με το περιβάλλον του και με τα γύρω κτίσματα ήταν διαφορετική από τη σημερινή [iv]. Βασικοί στόχοι του σχεδιασμού ήταν η ενσωμάτωση του κτιρίου στο περιβάλλον του, η συσχέτιση του γύρω χώρου και του εσωτερικού του κτιρίου, η δημιουργία ροής στις εσωτερικές και εξωτερικές κινήσεις και μια σχετική απλότητα στο σύστημα κατασκευής [v].

Το κτίριο είναι οργανικά σχεδιασμένο σε μια κάτοψη ανοιχτή, ώστε να μπορεί το κτίριο να επεκταθεί μελλοντικά. Το κτιριολογικό πρόγραμμα του μουσείου περιλλαμβάνει τέσσερις εκθεσιακούς χώρους που ανταποκρίνονται σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, χώρο περιοδικών εκθέσεων, εργαστήρια, γραφείο εφόρου, χώρο επιστάτη καθώς και αποθηκευτικούς χώρους. Όλοι οι χώροι εντάσσονται σε κάναβο με διαστάσεις 14 επι 14 μέτρα [vi].

Το Α.Μ.Χ. είναι από το πρώτα έργα τους στο οποίο εκφράζονται δομές οργάνωσης, χαρακτηριστικές του ιστορικού τοπικισμού: ο κάναβος και η διευθέτηση των χώρων μέσα από την πορεία, (τις κινήσεις), δηλαδή στοιχεία που αναφέρονται στον ελληνικό νεοκλασικισμό [vii]. Εδώ ο κάναβος μετουσιώνεται σε μία οργάνωση χρήσεων από ζώνες που δε διστάζει να ακολουθήσει την τοπική γεωγραφία του οικοπέδου.

Ο κριτικός τοπικισμός εδώ βρίσκει εφαρμογή στη χρήση των υλικών, στις μεδόθους δόμησης και στην χωροταξική οργάνωση του χώρου, και εντάσσεται σε ένα κοινωνικό πλαίσιο που ασκεί κριτική απέναντι στο μοντέρνο. Παρόλο που οι μορφές χαρακτηρίζονται από έντονη αφαίρεση (κάτι που παραπέμπει στις αρχές του μοντέρνου), το τοπικό στοιχείο είναι έντονα ορατό. Η εκτεταμένη χρήση τοπικών υλικών, όπως η πέτρα από τα Θυμιανά και οι τοπικοί γρανίτες, αλλά και η εφαρμογή τοπικών τεχνικών, όπως τα βοτσαλωτά και τα μωσαϊκά, αποτελούν στοιχεία που ενισχύουν την τοπική αρχιτεκτονική οπτική μνήμη και παράλληλα πραγματεύονται κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα, όπως η αξιοποίηση τοπικού ανθρώπινου δυναμικού και η ενίσχυση της τοπικής οικονομίας, αξίες που ο μοντερνισμός είχε ξεχάσει.

Η οργάνωση του χώρου έχει άμεσες αναφορές στην αρχιτεκτονική της περιοχής του Κάμπου της Χίου. Τα ίδια στοιχεία που απαντώνται στην τυπική οργάνωση της κατοικίας του Κάμπου τα συναντά κανείς και στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Αυτό είναι φανερό από την είσοδο κιόλας. Οι ψηλοί μαντρότοιχοι του περιβολιού αντιπαρατίθενται στις λιθοδομές του Μουσείου. Αρθρωτά πλατώματα με σύγχρονα αφαιρετικά βοτσαλωτά γύρω από τα οποία οργανώνονται οι χώροι, και στα οποία καταλήγουν επιβλητικές κλίμακες. Πολλοί ανεξάρτητοι πρισματικοί όγκοι, σχεδόν κυβοειδείς, στη μία περίπτωση περιλαμβάνουν το αρχοντικό, το παράσπιτο κλπ, ενώ στην άλλη αποτελούν τους κύριους χώρους του Μουσείου. Η χρήση του ανεπίχριστου σκυροδέματος γίνεται με πρόθεση τον τονισμό του συστήματος αυτού και την ανάδειξη του κανάβου.

Το 1980 το κτίριο του μουσείου ξεκίνησε να αντιμετωπίζει στατικά προβλήματα λόγω διέλευσης υδάτων από το υπέδαφος, με αποτέλεσμα το 1987 να ανασταλεί η λειτουργία του μέχρι την αποκατάσταση του ζητήματος και την επαναλειτουργία του το 1999 [viii].

Σήμερα, κάποια από τα στοιχεία των αρχικών αρχιτεκτονικών προθέσεων έχουν αλλοιωθεί. Το σκυρόδεμα έχει επιχριστεί με λευκό χρώμα, το οποίο σταδιακά αποφλοιώνεται. Τα ανοίγματα με τα ξύλινα κουφώματα έχουν επενδυθεί με σιδερένια κάγκελα βαμμένα λευκά, τα οποία έχουν διαβρωθεί από οξείδωση και μεταβάλλουν την αντίληψη των κουφωμάτων, τόσο ως προς την υλικότητα και το χρώμα όσο ώς προς τη μορφή και την κλίμακα. Τα κιγκλιδώματα πάνω από τα πέτρινα στηθαία, καθώς και μερικά άλλα ένθετα στοιχεία, όπως φωτιστικά σώματα, αγωγοί και καλωδιώσεις αλλοιώνουν την οπτική καθαρότητα των επιφανειών και των όγκων.

Στυλιανός Αξιωτάκης
Αρχιτέκτων Μηχ. ΕΜΠ - Αρχ. Φωτισμού MSc UCL



[i] Η οπτική παιδεία έχει να κάνει με την ανάπτυξη της αισθητικής αντίληψης και συνείδησης σχετικά με θέματα που αφορούν το οπτικό περιβάλλον ενός ανθρώπου.
[ii] Τζώνης Α, Lefaivre L. Ο κάναβος και η πορεία. Μια εισαγωγή στο έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη, και μερικές προκαταρκτικές σκέψεις γύρω από την ιστορία της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής κουλτούρας. Αρχιτεκτονικά θέματα. 1981/15: (164-178).
[iii] Frampton K. Prospects for a critical regionalism. Perspecta. 1983/20: (147-162)
[iv] The Archaeological Museum of Chios. Atelier 66. [Αναφορά 20 Απριλίου 2011] Διαθέσιμο από http://www.a66architects.com/
[v] Frampton K. et al. Atelier 66: the architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis. New York: Rizzoli International Publications, 1985.
[vi] Frampton et al. op. cit.
[vii] Τζώνης, op. cit.
[viii] Αρχοντίδου-Αργύρη Α. Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου- Ιστορικό. Οδυσσεύς. 2007. [Αναφορά 20 Απριλίου 2011] Διαθέσιμο από http://odysseus.culture.gr