1930. Εκδίδεται το βιβλίο «Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας [1]» στο οποίο ο Freud εξηγεί τη βάση του αγώνα της ζωής του ανθρώπου.

Πολιτισμός: “το σύνολο των επιτευγμάτων με τα οποία η ζωή μας απομακρύνεται από αυτή των ζωωδών προγόνων μας [2].

Ο πολιτισμός είναι μια ιδιαίτερη διαδικασία στην υπηρεσία του έρωτα, ο οποίος θέλει να συσπειρώσει μεμονωμένους ανθρώπους, οικογένειες, φυλές, σε μια μεγάλη ενότητα, την ανθρωπότητα.

Σε αυτό το πρόγραμμα του πολιτισμού αντίκειται η φυσική ενόρμηση της επιθετικότητας των ανθρώπων, που είναι παράγωγο και κύριος εκπρόσωπος της ενόρμησης του θανάτου. Το νόημα της πολιτισμικής εξέλιξης μας δείχνει τον αγώνα ανάμεσα στον έρωτα και το θάνατο, ανάμεσα στην ενόρμηση της ζωής και της καταστροφής.

Ο πολιτισμός ζητάει θυσίες από την τάση του ανθρώπου για επιθετικότητα. Ο πρωτόγονος άνθρωπος ήταν καλύτερα διότι δε γνώριζε κανέναν περιορισμό στις ενορμήσεις του [3].”

Με βάση αυτή την παραδοχή, ο πολιτισμός αποτελεί πηγή δυστυχίας.

Αρχές 2020. Η επιδημιολογική κρίση στοιβάζει σε εγκλεισμό ανθρώπους, οικογένειες, λαούς και έθνη, φέρνοντάς τους αντιμέτωπους με τις αντίρροπες δυνάμεις της πολιτισμικής εξέλιξης. Ο εγκλεισμός θέτει σε περιορισμό τις ενορμήσεις του ανθρώπου, ο οποίος βομβαρδίζεται καθημερινά με τις εικόνες θανάτου μιας καταστροφικής επιδημίας.

Η άρση των περιορισμών πυροδοτεί πράξεις επιθετικότητας σε παγκόσμιο επίπεδο. Ένας αστυνομικός στη Μινεσότα δολοφονεί έναν άνθρωπο πατώντας τον στο λαιμό. Η δολοφονία με τη σειρά της ενεργοποιεί αλυσιδωτές αντιδράσεις εξεγέρσεων κατά τις βίας, βανδαλισμών, και μιας νέας σειράς δολοφονιών.

Στη γειτονιά μας, ο πρόεδρος της Τουρκίας κλιμακώνει την επιθετικότητά του απέναντι στην Ελλάδα με προκλήσεις που εναντιώνονται στο εθνικό ή και στο θρησκευτικό φρόνημα των Ελλήνων. Στη χώρα μας τις ειδήσεις μονοπωλούν μια επίθεση με βιτριόλι και αρπαγές ανήλικων παιδιών προς κακοποίηση.

Όμως, τέτοιες πράξεις βίας συνέβαιναν πάντα. Αυτό που εντυπωσιάζει είναι οι μαζικές, βιαστικές και σιωπηρές πράξεις επιθετικότητας από την ελληνική πολιτεία.

Ψηφίζεται ένα σκανδαλώδες περιβαλλοντικό νομοσχέδιο [4] με πλήθος άρθρων που δεν ήρθαν ποτέ στη δημόσια διαβούλευση, περί εξόρυξης υδρογονανθράκων σε προστατευόμενες περιοχές, υπονομεύοντας το φυσικό περιβάλλον της χώρας και το δημόσιο διάλογο από τις τοπικές κοινωνίες.

Η κεντρικότερη πλατεία της χώρας μετατρέπεται κρυφά σε αυθαίρετο, ενώ εν μία νυκτί οι Αθηναίοι βλέπουν το κέντρο της πόλης τους να παραδίδεται με φωτογραφικές αναθέσεις σε μια ανάπλαση που δεν βρίσκεται πίσω από κανέναν δημόσιο διάλογο.

Σε επισφράγιση της απάρνησης του πολιτισμού εν τη γενέσει του, με νόμο [5],[6] η πολιτεία αποφασίζει να στερήσει από τους έφηβους τη διδασκαλία του. Επίσημα πλέον στα Λύκεια δεν θα διδάσκονται μαθήματα Καλλιτεχνικών, Γραμμικού και Ελεύθερου σχεδίου, ενώ μάλιστα τα τελευταία εξετάζονται υποχρεωτικά στις εισαγωγικές εξετάσεις, για όποιον θέλει να γίνει αρχιτέκτονας.

Οι πρώτες πολιτισμικές πράξεις ήταν η χρήση εργαλείων, ο δαμασμός της φωτιάς, η κατασκευή κατοικιών [7].

Οι έφηβοι επίδοξοι αρχιτέκτονες πατιούνται στο λαιμό από το πόδι της πολιτείας, ενώ ο αρχιτεκτονικός πολιτισμός κατασπαράσσεται δημόσια στις πλατείες, ως άλλος Προμηθέας [8].
​
Ας είναι. Εμείς θα γεννιόμαστε πάντα στο πλευρό της ζωής και του έρωτα.


Στυλιανός Αξιωτάκης
Αρχιτέκτονας μηχ. ΕΜΠ – Αρχ. Φωτισμού MSc UCL
 
 


[1] Freud S. Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνική Παιδεία Α.Ε., 2011.

[2] και τα οποία εξυπηρετούν δύο σκοπούς: την προστασία του ανθρώπου απέναντι στη φύση και τη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων.

[3] Freud, op. cit.

[4] ΝΟΜΟΣ ΥΠ’ ΑΡΙΘΜ. 4685, ΦΕΚ 92 Α 2020, Εκσυγχρονισμός περιβαλλοντικής νομοθεσίας, ενσωμάτωση στην ελληνική νομοθεσία των Οδηγιών 2018/844 και 2019/692 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και λοιπές διατάξεις.

[5] NOMOΣ ΥΠ’ ΑΡΙΘΜ. 4692, ΦΕΚ 111 Α 2020, Αναβάθμιση του Σχολείου και άλλες διατάξεις.

[6] Απόφαση Αρ. 74181/Δ2, ΦΕΚ 2338 Β 2020. Ωρολόγιο πρόγραμμα των μαθημάτων των Α΄, Β΄και Γ΄ τάξεων του Γενικού Λυκείου.

[7] Freud, op. cit.

[8] Ο μύθος του Προμηθέα μας πληροφορεί πως ο Προμηθέας δίνει στους ανθρώπους τη φωτιά, και μεταξύ άλλων τον πολιτισμό. Μετά από διάφορες περιπέτειες καταλήγει τιμωρημένος από τον Δία, αλυσοδεμένος σε ένα βράχο στον Καύκασο με έναν τεράστιο αετό να του τρώει το συκώτι κατά τη διάρκεια της ημέρας. Κάθε νύχτα το συκώτι του Προμηθέα μεγάλωνε ξανά, σε ένα μαρτύριο χωρίς τέλος.​

Από πέρσι παρατηρείται μια πρωτοφανής αντιμετώπιση του δημόσιου χώρου από πλευράς κρατικών φορέων. Από την άλλη,  το ευρύ κοινό φαίνεται να αποδέχεται την οποιαδήποτε αλλαγή ως καλύτερη από τη μη-αλλαγή. Είναι όμως καλύτερη;

Είναι εύλογο ότι η πλειονότητα του κόσμου δεν μπορεί να έχει γνώση της πολεοδομικής ή της αρχιτεκτονικής νομοθεσίας, ή θεωριών αστικού σχεδιασμού. Επομένως, χρειάζεται μια ανάλυση και επεξήγηση του πλαισίου που διέπει το σχεδιασμό των δημόσιων ή κοινόχρηστων χώρων.

Κοινόχρηστοι χώροι είναι: οι κοινής χρήσης ελεύθεροι χώροι, που καθορίζονται από το εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο ή έχουν τεθεί σε κοινή χρήση με οποιονδήποτε νόμιμο τρόπο [1]. Ο σχεδιασμός των κοινόχρηστων χώρων υποχρεωτικά γίνεται με την προκήρυξη αρχιτεκτονικού διαγωνισμού [2]. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στη σχετική απόφαση:

Με το διαγωνισμό μελετών επιδιώκεται ευρύτερη συμμετοχή μελετητών και η ανάπτυξη του πνεύματος της άμιλλας με στόχο την καλύτερη δυνατή επίλυση ενός συγκεκριμένου έργου από χωροταξικής, πολεοδομικής, αρχιτεκτονικής, αισθητικής, πολιτισμικής, περιβαλλοντικής, οικονομικής, λειτουργικής και κατασκευαστικής πλευράς. Οι διαγωνισμοί μελετών προκηρύσσονται υποχρεωτικά για μελέτες κάθε αξιόλογου τεχνικού έργου του δημοσίου. Αξιόλογο τεχνικό έργο θεωρείται κάθε έργο που έχει ευρύτερη κοινωνική, αρχιτεκτονική, πολεοδομική, συμβολική και περιβαλλοντική σημασία και η λειτουργία του, ο όγκος, η θέση ή άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του έχουν επίδραση στο ευρύτερο δομημένο ή φυσικό περιβάλλον […].

Και, εν μέσω άλλων, προσδιορίζει ως αξιόλογα τεχνικά έργα: τις διαμορφώσεις − αναπλάσεις ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων: σημαντικών πάρκων, αλσών και εθνικών ή δημοτικών κήπων, υπερτοπικής ή ιστορικής σημασίας πλατειών, οδών, πεζοδρόμων και παραλιακών περιοχών, περιβάλλοντος χώρου διατηρητέων μνημείων και αρχαιολογικών χώρων καθώς και ζωνών προστασίας της φύσης και του τοπίου.

Με αφορμή την πρόσφατη ανάπλαση στην πλατεία Ομόνοιας, καθώς και την εξαγγελία για μια επερχόμενη ανάπλαση του κέντρου της Αθήνας, ας κάνουμε μια ανασκόπηση στη γενικότερη επιθυμία για ανάπλαση των χώρων αυτών, και πως αυτή η επιθυμία μετουσιώθηκε κατά την τελευταία δεκαετία.

Η προηγούμενη μορφή της πλατείας Ομόνοιας προέκυψε έπειτα από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του 1998 (με διοργανώτρια αρχή την ΕΑΧΑ Α.Ε). Ωστόσο, η υλοποίηση της πρότασης παρουσίαζε σημαντικές διαφορές από τη μελέτη, έπειτα από προσχηματικές παρεμβάσεις που έγιναν το 2004 και το 2010 [3].

Η ανάπλαση του κέντρου της Αθήνας ήταν αντικείμενο και του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού “Rethink Athens” [4], ενός διαγωνισμού που απασχόλησε την Αθήνα τουλάχιστον για τρία χρόνια (2012-2014). Προκηρύχθηκε και χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση. Απευθύνονταν σε μελετητές από όλη την Ευρώπη, και είχε προβληθεί ευρέως στους δημόσιους χώρους της Αθήνας και στα ΜΜΕ.

Ο διαγωνισμός αυτός, αν και προέρχονταν από ιδιωτική πρωτοβουλία, ήταν μια τεράστια πρόσκληση σε δημόσιο διάλογο, όχι μόνο προς τους αρχιτέκτονες, αλλά και προς το ευρύ κοινό. Είχε γνωρίσει τεράστια αποδοχή, ενώ ο διάλογος για το δημόσιο χώρο ανατροφοδοτούνταν συνεχώς μέσα από τις δημόσιες εκθέσεις των προτάσεων που είχαν συμμετάσχει στο διαγωνισμό.

Το 2019 οι αρχιτέκτονες κλήθηκαν εκ νέου να συμμετέχουν σε νέο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για το κέντρο της Αθήνας, με τίτλο «Ανάπλαση του Κέντρου της Αθήνας» (με αγωνοθέτη την Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε.) [5]. Η Αθήνα τραβούσε μια γραμμή στον μέχρι τότε διάλογο, προχωρώντας εκ νέου σε πρόσκληση για δημόσιο διάλογο.

Λίγους μήνες αργότερα η Ομόνοια έκλεισε απροειδοποίητα. Ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣ) με επιστολή του [6] στο Υπουργείο Περιβάλλοντος, στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο Δήμο Αθηναίων καταγγέλλει ότι τα έργα στην Ομόνοια δεν έχουν λάβει τις απαραίτητες εγκρίσεις από το αρμόδιο Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής και από τις αρμόδιες υπηρεσίες των Υπουργείων, και ζητά από το Δήμο Αθηναίων αντίγραφο της υλοποιούμενης μελέτης, το οποίο δεν αποστάλει ποτέ στο ΣΑΔΑΣ. Ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων κλείνει την επιστολή του καταγγέλλοντας την αυθαιρεσία που εκτυλίσσονταν στην πλατεία χωρίς κανένα σχεδιασμό, χωρίς καμία αδειοδότηση και χωρίς καμία δημόσια λογοδοσία.

Ένα χρόνο μετά, τον Φεβρουάριο του 2020, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων αποστέλει νέα επιστολή [7] στο Δήμο, ανανεώνοντας την καταγγελία για αυθαιρεσία και ζητώντας εξηγήσεις. Ο Δήμος δεν απαντά ποτέ στο Σύλλογο Αρχιτεκτόνων.

Μετά την άρση του εγκλεισμού για την αντιμετώπιση του κορονοϊού γίνονται τα αποκαλυπτήρια της «Νέας Πλατείας Ομόνοιας». Μια ανάπλαση που έγινε από ιδιωτικές εταιρείες με τη χρηματοδότηση από τα παρακείμενα ξενοδοχεία. Δηλαδή μια ιδιωτική ανάπλαση ενός δημόσιου χώρου, την οποία δεν υπογράφει κανένας αρχιτέκτονας και κανένας αρμόδιος φορέας.

Ας δούμε όμως τι είναι πλατεία:
Πλατεία: ο ανοιχτός κοινόχρηστος χώρος που σχηματίζεται στο σημείο όπου τέμνονται δύο ή περισσότεροι δρόμοι , ειδικά διαμορφωμένος, ώστε να μπορεί ο κόσμος να κάθεται, να κάνει περίπατο ή να παίζουν τα παιδιά. Ετυμολογία: ουσιαστικοποιημένο θηλυκό του αρχαίου επιθέτου «πλατύς» [8].

Στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, ανάλογα με τη χρήση τους, οι χώροι διαχωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες: σε χώρους κίνησης και σε χώρους στάσης. Οι δύο αυτές κατηγορίες διέπονται από ειδοποιές διαφορές: οι χώροι κίνησης έχουν μικρό πλάτος και μεγάλο μήκος προκειμένου να προωθούν τη ροή των κινήσεων και όχι τη συγκέντρωση του κόσμου. Οι χώροι στάσης έχουν μεγάλο πλάτος και μικρότερο μήκος προκειμένου να προάγουν την συγκέντρωση του πλήθους και να ενθαρρύνουν τη στάση (π.χ. καθόμαστε να ξαποστάσουμε ή να θαυμάσουμε ένα κτίριο).

Υπάρχουν διάφορα εργαλεία στη διάθεση του αρχιτέκτονα/ πολεοδόμου προκειμένου να ενισχύσει τη χρήση ενός χώρου ως χώρου κίνησης ή ως χώρου στάσης. Για παράδειγμα αν στενέψουμε αρκετά έναν χώρο τότε τον εξαναγκάζουμε σε χώρο ροής. Αν δεν χρησιμοποιήσουμε καθόλου παγκάκια ή καθίσματα, δεν ενθαρρύνουμε τη στάση.

Αν διαθέσουμε έναν χώρο διαμέτρου 30 μέτρων για νερό και γρασίδι, δεν ενθαρρύνουμε τη στάση. Αν ο χώρος που απομένει για «πλατεία» είναι στενότερος από το πλάτος του δρόμου, και μάλιστα στενότερος από το πλάτος των παρακείμενων πεζοδρομίων, τότε μετατρέπουμε την πλατεία σε πεζοδρόμιο, δηλαδή απλώς σε χώρο στον οποίο ο πεζός εξαναγκάζεται σε κίνηση (βλέπε φωτογραφία από νέα πλατεία Ομόνοιας).

Είναι αντιληπτό πως η πρότερη χρήση της πλατείας ως πραγματική πλατεία ενοχλούσε, κι αυτό επειδή χρησιμοποιούνταν από μετανάστες. Όμως, η πλατεία έσφυζε από ζωή. Το πρόβλημά μας, λοιπόν, ήταν πως δεν θέλαμε τους μετανάστες στην Ομόνοια. Το πρόβλημά μας ήταν πως δεν θέλαμε και ναρκομανείς στην Ομόνοια. Και αποφασίσαμε να τους σπρώξουμε κάτω από το χαλί. Και οι μετανάστες και οι ναρκομανείς θα μετακινηθούν ακόμα περισσότερο στο περιθώριο. Απλά δεν θα τους βλέπουμε από τα ξενοδοχεία στην Ομόνοια.

Λίγες μέρες μετά τα αποκαλυπτήρια της πλατείας Ομόνοιας ανακοινώνεται «Ο Μεγάλος Περίπατος της Αθήνας». Άλλο ένα έργο που επιδιώκει να «αναπλάσει» το κέντρο. Κι εδώ παρουσιάζονται εικόνες εύκολης κατανάλωσης, χωρίς κανέναν αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, κανέναν αρχιτέκτονα, και το σημαντικότερο χωρίς κανέναν δημόσιο διάλογο.

Βέβαια, λίγους μήνες πιο πριν, τον Σεπτέμβρη του 2019, η πολιτεία προλαβαίνει να νομιμοποιήσει τη φίμωση του διαλόγου, κάνοντας την ακόλουθη τροποποίηση στην Απόφαση περί υποχρέωσης διεξαγωγής αρχιτεκτονικών διαγωνισμών: Εφόσον αξιόλογο τεχνικό έργο ή και η μελέτη του εντάσσονται για χρηματοδότηση σε στρατηγικές Ολοκληρωμένων Χωρικών Επενδύσεων ή Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης του ΕΣΠΑ 2014 - 2020, εξαιρείται από την υποχρέωση διενέργειας αρχιτεκτονικού διαγωνισμού [9]

Σε ελεύθερη μετάφραση: Όταν είναι να πάρουμε λεφτά ευρωπαϊκών επιχορηγήσεων, δεν μας ενδιαφέρει ούτε ο δημόσιος διάλογος, ούτε η ποιότητα του παραγόμενου χώρου, ούτε ο δημόσιος χώρος να σχεδιάζεται από τους αρμόδιους για το σχεδιασμό του.

Το έργο που συντελέστηκε στην Ομόνοια είναι ένα έγκλημα. Δημιουργεί προηγούμενο κατά του δημόσιου διαλόγου και ανοίγει το δρόμο για αυθαίρετες επεμβάσεις στο δημόσιο χώρο χωρίς κανέναν σχεδιασμό ή λογοδοσία. Τα ΜΜΕ προβάλουν εύπεπτες εικόνες μιας ανάπλασης του κέντρου με γλαστρούλες και φοίνικες, προς τέρψη ενός κόσμου που διψά για αλλαγή. Και μόλις χθες ανακοινώνεται πως η πρόσβαση με οχήματα στο κέντρο πλέον δεν θα γίνεται ελεύθερα, δημιουργώντας άλλον έναν διαχωρισμό, σε προνομιούχους και μη, διευρύνοντας την περιθωριοποίηση σε ακόμα περισσότερες πληθυσμιακές ομάδες.

Κατά κανόνα, το ιδιωτικό μας συμφέρον συντελείται μόνο όταν εκπληρώνεται το δημόσιο συμφέρον, έστω και μακροπρόθεσμα. Το δημόσιο συμφέρον μπορεί να προκύψει μόνο μέσα από το διάλογο και τη δημοκρατία. Οι εποχές όπου ο ένας αποφάσιζε για τους λίγους έχουν περάσει ανεπιστρεπτί.

Η αισθητική των δημόσιων πράξεων και του δημόσιου διαλόγου αντικατοπτρίζεται στην αισθητική του δημόσιου χώρου. Οι πράξεις αυτές ξεκινούν από τη μικροκλίμακα, όταν για παράδειγμα παρκάρουμε το αυτοκίνητό μας πάνω στο πεζοδρόμιο, αδιαφορόντας για τον πεζό, ενώ εμείς οι ίδιοι είμαστε και ο πεζός. Οι πράξεις αυτές γιγαντώνονται στα πρόσωπα των κρατικών φορέων: σήμερα σε μια αυθαίρετη πλατεία, αύριο στον αποκλεισμό του κέντρου μόνο για προνομιούχους. Ας κάνουμε ως άτομα και ως κοινωνία μια ενδοσκόπηση στις δημόσιες πράξεις μας και ας αναλογιστούμε εν τέλει ποιος δημόσιος χώρος μας αξίζει.

 
Στυλιανός Αξιωτάκης
Αρχιτέκτονας μηχ. ΕΜΠ – Αρχ. Φωτισμού MSc UCL





[1] ΦΕΚ 79 Α 2012, Νόμος 4067: Νέος Οικοδομικός Κανονισμός.

[2] ΦΕΚ 1427 Β 2011 Απόφαση 26804: Νέο πλαίσιο διενέργειας των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και γενικά των διαγωνισμών μελετών με απονομή βραβείων.

[3] Ο ρόλος των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και το χρονικό σχεδιασμού των δημόσιων πλατειών παρουσιάζονται αναλυτικά στην εργασία των Γιαννουλάτου-Δεστούνη Αγγέλικα και Ντετσάβες-Πόγκα Μικέλα:
Ο ρόλος των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών στο σχεδιασμό του Δημόσιου χώρου. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
https://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/94.14.02.pdf
Εκεί μπορεί κανείς να δει αναλυτικά και το χρονικό των αρχιτεκτονικών επεμβάσεων στην πλατεία Ομόνοιας.

[4] Rethink Athens. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από: 
http://www.rethinkathens.org/

[5] Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
http://athensanaplasis.gr/

[6]  Ανακοίνωση ΣΑΔΑΣ – ΠΕΑ σχετικά με τις εργασίες που εκτελούνται στην πλατεία Ομονοίας . [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
https://www.sadas-pea.gr/anakoinosi-sadas-pea-schetika-me-tis-ergasies-poy-ekteloyntai-stin-plateia-omonoias/

[7] Ανοιχτή επιστολή προς τον Δήμαρχο Αθηναίων με θέμα: Πλατεία Ομονοίας, «Παρέμβαση σε δημόσιο κοινόχρηστο χώρο». [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
https://www.sadas-pea.gr/anoichti-epistoli-pros-ton-dimarcho-athinaion-me-thema-plateia-omonoias-paremvasi-se-dimosio-koinochristo-choro/

[8] Μπαμπινιώτης Γ. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. 2η έκδ. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, 2002.

[9] ΦΕΚ 3537 Β 2019 Τροποποίηση της 26804/16.06.2011 απόφασης Υπουργού Π.Ε.Κ.Α. «Νέο πλαίσιο διενέργειας των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και γενικά των διαγωνισμών μελετών με απονομή βραβείων» (Β΄1427), όπως αυτή τροποποιήθηκε με την 22186/04.05.2012 απόφαση Υπουργού Π.Ε.Κ.Α. (Β’ 1494).




Για περαιτέρω ανάγνωση:

Παπαγκίκας Γ. Η μεγαλεπήβολη αντιδημοκρατικότητα της νέας Ομόνοιας. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
http://1-2.gr/2020/02/20/h-megalephvolh-antidhmokratikothta-ths-neas-omonoias/?fbclid=IwAR3af5kSVIKNkzaQC3ZehQXNJm8pQ1DqhST9fAO6TWyiCh1UCmK3K2-V6Oc

Παπαγκίκας Γ. Οι δημόσιοι χώροι εκφράζουν τη συλλογική ουτοπία. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
http://prin.gr/?p=31357&fbclid=IwAR3R3zqxrgKfNf-dA2LkoxiA92OfrmJFQr37mMioGGj4prDNtPsC_kCeMN8

Κονδύλης Π.Ν. Ο «Μεγάλος Περίπατος της Αθήνας».  [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
https://www.archetype.gr/blog/arthro/o-megalos-peripatos-tis-athinas?fbclid=IwAR317uQwsI_1Zw5Omb69tdWB5cvTGO5Ql3Pe8MFjiphQoooDYfyMfWQo4yQ

Γιαννουλάτου-Δεστούνη Α., Ντετσάβες-Πόγκα Μ. Ο ρόλος των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών στο σχεδιασμό του Δημόσιου χώρου. [Αναφορά 5 Ιουνίου 2020] Διαθέσιμο από:
https://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/94.14.02.pdf

Η φράση «η αρχιτεκτονική στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης» θα ήταν πιο εύκολη στην ανάγνωση από την αντίστροφη παράδοξη φράση του τίτλου, αν θα θέλαμε να εξετάζουμε το ρόλο της αρχιτεκτονικής στην εποχή των Social Media.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι μια πραγματικότητα που έχει αναδυθεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Είναι, δηλαδή, ένα πρόσφατο φαινόμενο για την ανθρώπινη ιστορία. Η ύπαρξη του διαδικτύου ως World Wide Web πλησιάζει τα 40 χρόνια, τα μισά εκ των οποίων υπηρετεί τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο ψηφιακός κόσμος βέβαια γεννήθηκε λίγο νωρίτερα, στα μέσα του προηγούμενου αιώνα.

Ο 20ος αιώνας, περίοδος παγκόσμιων αναταραχών, συγκρούσεων και μεταβολών, πέρα από τον ψηφιακό κόσμο, γέννησε το όρο «παγκοσμιοποίηση» [1] καθώς και κοινωνικά κινήματα παγκόσμιας εμβέλειας.

Κάθε κίνημα ξεκινά προκειμένου να επιφέρει μια κοινωνική αλλαγή. Αναπτύσσεται μέσα σε ορισμένα πλαίσια που ορίζουν την καθεστηκυία τάξη, και πορεύεται με γνώμονα την πραγματοποίηση ενός σκοπού που βρίσκεται έξω από την τάξη αυτή. Το κίνημα είναι ένα μείγμα οργάνωσης και αυθορμητισμού. Χαρακτηρίζεται από μηχανισμούς κινητοποίησης, συμμετοχικότητας, επικοινωνίας και συντονισμού. Συνήθως υπάρχουν ένας ή και περισσότεροι φορείς οργάνωσης που προσφέρουν ταυτότητα, ηγεσία και συντονισμό [2].

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι φορείς όλων των παραπάνω χαρακτηριστικών. Έχουν επιτελέσει ρόλο καταλύτη στην πορεία σύγχρονων κινημάτων και κινητοποιήσεων[3]. Όμως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι μονάχα μέσο κινητοποίησης, ή αποτελούν από μόνα τους κίνημα; Εκπληρώνοντας τις προϋποθέσεις των χαρακτηριστικών του κινήματος, μένει να δούμε ΠΟΙΑ κοινωνική αλλαγή έχουν ως σκοπό, για να μπορέσουμε να τα βαφτίσουμε «κίνημα».

Ας δούμε όμως πρώτα τι προσφέρουν:

• Εκτείνουν το χρόνο σε ένα συνεχές ψηφιακό τώρα (τα πάντα συμβαίνουν τώρα)
• Δίνουν παγκόσμια φωνή στο μεμονωμένο άτομο.
• Διευκολύνουν την άμεση ανταλλαγή πληροφοριών, στις οποίες ο άνθρωπος έχει άμεση πρόσβαση και οδηγούν σε άμεση γνώση.
• Δίνουν στον άνθρωπο τη δυνατότητα να είναι συνεχώς μέρος ενός ψηφιακού συνόλου και ενός ψηφιακού χρόνου.

Εν τέλει, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιουργούν μια ψηφιακή κοινωνία-οντότητα, που δρα σε έναν ψηφιακό χωροχρόνο στον οποίο όλοι μετέχουν των πληροφοριών, όλοι είναι μέρος όλων, όλοι έχουν την ίδια υπόσταση, η οποία δεν είναι πλέον η ύλη, αλλά η ψηφιακή πληροφορία.

​Η αλλαγή λοιπόν στην οποία σκοπεύουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι η μετάβαση από τον κόσμο της πραγματικότητας σε έναν κόσμο ψηφιακής πληροφορίας.

Ο άνθρωπος αισθάνεται εγκλωβισμένος στην πραγματικότητα, η οποία δεν τον ικανοποιεί. Μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προσπαθεί να από-υλοποιηθεί, να μετατραπεί σε ψηφιακή πληροφορία, και με αυτό τον τρόπο να μετέχει σε έναν άλλο, άυλο κόσμο, που βρίσκεται εκτός του κατεστημένου κόσμου της πραγματικότητας.

Τα κινήματα σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας τους είχαν παρόμοιο ρόλο. Εναντιώνονταν σε μια πραγματικότητα που δεν ικανοποιούσε τον άνθρωπο, προκειμένου να επιφέρουν μια καλύτερη πραγματικότητα. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως κίνημα σκοπεύουν στο να καταργήσουν τελείως την πραγματικότητα και να αντικαταστήσουν όχι μόνο την πραγματικότητα με έναν οιονεί κόσμο, αλλά την ίδια την ανθρώπινη υπόσταση με ψηφιακή πληροφορία.

Ας επανέλθουμε τώρα στη φράση «εποχή της αρχιτεκτονικής» του τίτλου. Οι πρώτες ενδείξεις homo sapiens τοποθετούνται περίπου πριν 300.000 χρόνια. Αν συμπεριλάβουμε τις πρώτες ανθρώπινες οικιστικές δομές στην έννοια «αρχιτεκτονική», τότε θα τοποθετήσουμε την έναρξη της «εποχής της αρχιτεκτονικής» στη νεολιθική περίοδο, που ξεκινά περίπου πριν 12.000 χρόνια. Η «εποχή της αρχιτεκτονικής» λοιπόν διαδέχεται την εποχή της απλής πραγματικότητας του παλαιολιθικού ανθρώπου, ως μια εποχή δομημένης ή επαυξημένης πραγματικότητας, στην οποία ο ρόλος του ανθρώπου επαυξάνεται από απλό παρατηρητή σε συν-δημιουργό και αρχιτέκτονα της πραγματικότητας. Είναι δε σαφώς ορισμένη, ξεκινώντας από τη νεολιθική περίοδο μέχρι και σήμερα.

Η αρχιτεκτονική, δηλαδή οι δομές των ανθρώπων, είναι μια υλική πραγματικότητα, την οποία ο άνθρωπος μπορεί να βιώσει ως εμπειρία, κάνοντας χρήση της δικής του πραγματικής οντότητας. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η αρχιτεκτονική παύει να βιώνεται [4] με υλικό τρόπο. Η εμπειρία αντικαθίσταται από την ψηφιακή πληροφορία, (είτε ως εικόνα είτε ως κείμενο). Βιώνεται δε ως ψηφιακή πληροφορία από τον άνθρωπο ο οποίος προσπαθεί ο ίδιος να γίνει ψηφιακή πληροφορία.

Νοιώθει, έτσι, ο άνθρωπος ότι μπορεί να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ του υλικού εαυτού του και του επιθυμητού από-υλοποιημένου εαυτού του. Η εικόνα της αρχιτεκτονικής γίνεται το «ιδανικό» στο οποίο προσπαθεί να μετουσιωθεί ο άνθρωπος, την ψηφιακή πληροφορία.

Έτσι, η πραγματική αρχιτεκτονική μετατρέπεται σε έναν καμβά. Πάνω σ’ αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να προβάλει πληροφορία (ως εικόνα), την οποία μπορεί να αναλώσει ως ψηφιακή πληροφορία που θα θρέψει τον ψηφιακό του εαυτό.
​
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι λοιπόν το κίνημα που σκοπεύει να οδηγήσει τον άνθρωπο στην έξοδό του από την «εποχή της αρχιτεκτονικής», δηλαδή την εποχή της δομημένης πραγματικότητας, και να τον εισάγει σε μια νέα εποχή, αυτή του από-υλοποιημένου εαυτού, του ενοποιημένου με την παγκόσμια ψηφιακή πληροφορία. Είναι στο χέρι μας να δούμε πως μπορεί να συνδιαλλαγεί η αρχιτεκτονική με αυτόν τον επερχόμενο οιονεί κόσμο.

Στυλιανός Αξιωτάκης
Αρχιτέκτονας μηχ. ΕΜΠ – Αρχ. Φωτισμού MSc UCL




[1] Τουλάχιστον από το 1944 για την οικονομία, από τον Theodore Levitt.

[2] Social Movement. Εγκυκλοπαίδεια Britannica. [Αναφορά 26 Φεβρουαρίου 2020] Διαθέσιμο από https://www.britannica.com/topic/social-movement

[3] Online social movement. Wikipedia [Αναφορά 26 Φεβρουαρίου 2020] Διαθέσιμο από https://en.wikipedia.org/wiki/Online_social_movement

[4] Η αρχιτεκτονική ως εικόνα και η εικόνα ως Αρχιτεκτονική. Τάσης Παπαϊωάννου.
[Αναφορά 26 Φεβρουαρίου 2020] Διαθέσιμο από https://www.efsyn.gr/tehnes/eikastika/216736_i-arhitektoniki-os-eikona-kai-i-eikona-os-arhitektoniki

Προσωπικά θεωρώ τον τόπο ως τη βάση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και ως στοιχείο ποιητικής έμπνευσης - με την έννοια του ποιείν. Οι αρχιτεκτονικές παραδόσεις πηγάζουν από τον τόπο. Εκδηλώνονται είτε ως μορφές που προσπαθούν να αναπαράγουν το περιβάλλον [1] και που ενυπάρχουν στο τοπικό συλλογικό ασυνείδητο, είτε ως μέθοδοι δόμησης που προκύπτουν από τα τοπικά υλικά και εργαλεία που τυχαίνει να είναι διαθέσιμα στον άνθρωπο (π.χ. πέτρες, δέντρα ή χώμα). Όμως τι είναι τόπος;

Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε τον δικό μας ορισμό [2] για τον τόπο, και θα τον αναλύσουμε προκειμένου να δείξουμε γιατί ο τόπος είναι τόσο σημαντικός για την αρχιτεκτονική.

Τόπος είναι το δεδομένο περιβάλλον του ανθρώπου, το οποίο ο άνθρωπος επηρεάζει προκειμένου ο ίδιος να εξελιχθεί.

Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, ο τόπος ορίζεται με σημείο αναφοράς τον άνθρωπο, ως «περιβάλλον του ανθρώπου». Εδώ η λέξη περιβάλλον χρησιμοποιείται με την ετυμολογική της έννοια ως αυτό που περιβάλλει. Είναι, δηλαδή, οτιδήποτε περιβάλλει τον άνθρωπο [3]. Ως εκ τούτου, ο τόπος ξεκινά από τον άνθρωπο και τελειώνει εκεί που σταματά η επιρροή του ανθρώπου.

Ο τόπος ως «περιβάλλον» αποτελείται από δύο συνιστώσες: το φυσικό περιβάλλον, που είναι οτιδήποτε αποκτά τη μορφή του από τη φύση, και το ανθρωπογενές περιβάλλον [4], που περιλαμβάνει οτιδήποτε δεν αποκτά τη μορφή του από τη φύση αλλά από την ανθρώπινη επιρροή.

Τέλος, ο τόπος είναι «δεδομένο» περιβάλλον, ως περιβάλλον που δίδεται από μία γενιά ανθρώπων στην επόμενη. Δίδεται ως κληροδότημα, και ως τέτοιο ο άνθρωπος το θεωρεί κτήμα του (λ.χ. λέμε «ο τόπος μου»). Ως κληροδότημα φέρει όλη την πληροφορία που του έχει μεταβιβάσει ο άνθρωπος. Έτσι, ο τόπος φέρει όλες τις επιρροές των ανθρώπων από γενιά σε γενιά, όπως το γονιδίωμα. Είναι κατ’ επέκταση μια εγγραφή πληροφορίας (datum = δεδομένο).

Ας δούμε τώρα πως σχετίζεται ο παραπάνω ορισμός με σημασιολογικούς και τοπολογικούς ορισμούς.

Σημασιολογικοί ορισμοί για τον τόπο:

• μέρος, χώρος [5]
• τοποθεσία, μέρος, περιοχή [6]

Αυτοί οι ορισμοί αποτυγχάνουν [7] να οριοθετήσουν τον τόπο ή να του προσδώσουν ειδοποιητικά χαρακτηριστικά.

Τοπολογικοί ορισμοί για τον τόπο:

• σύνολο σημείων του επιπέδου ή του χώρου με μια κοινή ιδιότητα [8]
• (γεωμετρικός τόπος) το σύνολο των σημείων που έχουν ορισμένη κοινή ιδιότητα και συνήθως ανήκουν σε μια ευθεία, γραμμή ή επιφάνεια [9]

Παραδόξως, οι παραπάνω μαθηματικοί ορισμοί αποδίδουν με πιο σαφή τρόπο τα χαρακτηριστικά του χώρου, προσθέτοντας την ειδοποιό «κοινή ιδιότητα». Αυτή, στην περίπτωση του ορισμού μας, είναι το σημείο έναρξης (ο άνθρωπος) και τα όρια (τα όρια της ανθρώπινης επιρροής). Με άλλα λόγια η ειδοποιός κοινή ιδιότητα του χώρου, η οποία τον καθιστά τόπο, είναι η υπακοή στην ανθρώπινη επιρροή.

Ο τόπος, με την ιδιότητα του να υπακούει στην ανθρώπινη επιρροή, λειτουργεί ως γονιδίωμα: ο άνθρωπος, με την επιρροή που του ασκεί, κωδικοποιεί, αποθηκεύει και ανακτά δεδομένα (data) ως πληροφορίες. Η σύνθετη αυτή λειτουργία, στην οποία ο τόπος και ο άνθρωπος συνεργούν, ονομάζεται μνήμη.

Η μνήμη, ωστόσο, αποτελεί μηχανισμό της εξέλιξης των ειδών [10]. Έτσι, μέσω της μνήμης, από πεδίο επιρροής του ανθρώπου [11], ο τόπος αναβαθμίζεται σε εργαλείο της διαδικασίας της εξέλιξης του ανθρώπου.

Ως εξελικτικό εργαλείο ο τόπος διαμορφώνει την αρχιτεκτονική. Ο τόπος διαθέτει στον άνθρωπο τα μέσα: πέτρες στα νησιά του Νότιου Αιγαίου, δέντρα στον Καναδά, άμμο στην έρημο. Ο άνθρωπος θα χρησιμοποιήσει τα εκάστοτε διαθέσιμα μέσα για να δημιουργήσει την αρχιτεκτονική. Όμως τα διαθέσιμα μέσα, πέρα από την υλική τους υπόσταση, θα υπαγορεύσουν στον άνθρωπο και τους τρόπους δόμησης και συνεκδοχικά και τις μορφές. Για παράδειγμα, οι πέτρες γεφυρώνουν ανοίγματα με εκφορικό σύστημα ή με τόξα, τα ξύλα από τα δέντρα γεφυρώνουν ανοίγματα με το σύστημα της «δοκού επί στύλων», κλπ. Έτσι, ο τόπος καθοδηγεί τη διαμόρφωση των εκάστοτε αρχιτεκτονικών παραδόσεων.

Με τον τρόπο αυτό η αρχιτεκτονική είναι το αποτέλεσμα της εξέλιξης του ανθρώπου, όπως η εξέλιξη αυτή αποτυπώνεται στο χώρο, μέσα από τη συνέργεια ανθρώπου και τόπου [12]. Η δυνατότητα ανάγνωσης αυτής της συνέργειας πάνω σε ένα αρχιτεκτονικό έργο είναι η ίδια η πεμπτουσία της αρχιτεκτονικής.
 
Στυλιανός Αξιωτάκης
Αρχιτέκτονας μηχ. ΕΜΠ – Αρχ. Φωτισμού MSc UCL
 
​


[1] Θα ορίσουμε παρακάτω το περιβάλλον με βάση την ετυμολογική του έννοια, την οποία θα υιοθετήσουμε σε όλο το κείμενο.
[2] Για τον ορισμό μας δεν θα βασιστούμε σε σημασιολογικούς ή τοπολογικούς ορισμούς, ωστόσο, θα δούμε πως μπορεί να συνδεθεί με αυτούς.
[3] Όπου αναφέρεται ο άνθρωπος, εννοείται ο άνθρωπος ως μονάδα ή ο άνθρωπος ως μέρος ενός συνόλου, για παράδειγμα μια κοινότητα ή ένας λαός.
[4] Το ανθρωπογενές περιβάλλον περιλαμβάνει το δομημένο περιβάλλον και το πολιτιστικό περιβάλλον.
[5] Τόπος. Wiktionary [Αναφορά 28 Δεκεμβρίου 2019] Διαθέσιμο από https://el.wiktionary.org/wiki/τόπος
[6] Μπαμπινιώτης Γ. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. 2η έκδ. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, 2002.
[7] Μάλιστα η απόδοση ως «τοποθεσία» είναι αυτοαναφορική, και άρα δεν μπορεί να ορίσει επαρκώς τον τόπο.
[8] Wiktionary, op. cit.
[9] Μπαμπινιώτης, op. cit.
[10] Το είδος της μνήμης που καταγράφεται στο γενετικό υλικό και αναπαριστά το καταγεγραμμένο ιστορικό των προσαρμοστικών αλλαγών σε ένα είδος ονομάζεται γενετική μνήμη, και είναι χαρακτηριστικό της εξέλιξης των ειδών.
[11] ή πεδίο δράσης του ανθρώπου.
[12] Ακούσια εδώ δίνουμε έναν ατελή ορισμό της αρχιτεκτονικής ετεροπροσδιοριζόμενης από τον τόπο και τον άνθρωπο. Αν ο τόπος μπορεί να ορίσει την αρχιτεκτονική, γίνεται ορατή και η αξία του για την ίδια την αρχιτεκτονική.